Κείμενο
* H παρούσα μελέτη αποτελεί τμήμα Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας που εκπονήθηκε για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Ευρωπαϊκές Κοινωνίες και Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση» του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου με τίτλο «Ευρωπαϊκό δίκαιο και ανθρώπινα δικαιώματα: Η συμβολή των θεσμών του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης» υπό την επίβλεψη του καθηγητή κ. Γρηγορίου Παναγιώτη.
Εισαγωγή
Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπό τη μορφή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων αρχικά δεν έκανε καμιά ιδιαίτερη αναφορά περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις ιδρυτικές συνθήκες. Όμως, το 1987 η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη αποτέλεσε το πρώτο νομικό κείμενο το οποίο έθετε τα ανθρώπινα δικαιώματα στο προσκήνιο. Το 1992 θεσπίστηκε η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), γνωστή ως Συνθήκη του Μάαστριχτ, στην οποία τα θεμελιώδη δικαιώματα, που εγγυάται η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, υιοθετήθηκαν ως γενικές αρχές του τότε Κοινοτικού Δικαίου. Το 1997 θεσπίστηκε η Συνθήκη του Άμστερνταμ, η οποία καθιστούσε τα ανθρώπινα δικαιώματα ιδρυτικές αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και το 2000 θεσπίστηκε ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (εφεξής και ως «Χάρτης»), που κατέστη νομικά δεσμευτικός (όχι μόνο για τους θεσμούς αλλά και για τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πλαίσιο της εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου) μετά τη συμπερίληψή του στη Συνθήκη της Λισαβόνας (άρθρα 1 και 7 της Συνθήκης) και τη θέση σε ισχύ Χάρτη και Συνθήκης από την 1η Δεκεμβρίου το 2009. Από πλευράς θεσμών τo Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (παλαιότερα γνωστό ως Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων) δε συνιστά ένα δικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά ένα ευρύτερο δικαστικό όργανο τήρησης του νόμου. Ωστόσο, το εν λόγω δικαστήριο, προκειμένου να αντιμετωπίσει την αμφισβήτηση της αρχής της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου από κάποια εθνικά συνταγματικά δικαστήρια, αλλά και να προστατέψει τα θεμελιώδη δικαιώματα, ανέπτυξε αντίστοιχη νομολογία. Σήμερα, η Ένωση έχει διαμορφώσει νομική βάση για τα ανθρώπινα δικαιώματα ενώ παράλληλα προασπίζεται τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου. Η ενσωμάτωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο σύνολο των ενωσιακών πολιτικών και προγραμμάτων αποτελεί έναν πολύ σημαντικό ενωσιακό στόχο. Φυσικά, τα ανθρώπινα δικαιώματα διαπερνούν και την εξωτερική πολιτική της Ένωσης, η οποία πλέον έχει αναπτύξει διάφορα μέσα πολιτικής για την κάλυψη ορισμών δράσεων και ιδιαίτερα για τη χρηματοδότηση ορισμένων προγραμμάτων. Η προσπάθεια αυτή για την προαγωγή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τιμήθηκε το 2012 με την απονομή στην Ευρωπαϊκή Ένωση του Νόμπελ Ειρήνης.
Α. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ανθρώπινα δικαιώματα
1. Η ιεράρχηση του ενωσιακού δικαίου: Η θέση του πρωτογενούς δικαίου
Ο ευρωπαϊκός συνταγματικός χώρος παραλληλίζεται με ένα «διασκορπισμένο» ευρωπαϊκό σύνταγμα, διαφορετικό από τα κλασικά ή τα σημερινά συντάγματα. Απαρτίζεται μεταξύ άλλων από το πρωτογενές δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών-μελών. Ως έννοια, το ίδιο το σύνταγμα ενέχει πολλές επιμέρους σημασιολογικές ερμηνείες. Μια εξ αυτών είναι ότι συνιστά ένα «πλήρες σύστημα προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων». Ως εκ τούτου, μέρος αυτού του ευρωπαϊκού συνταγματικού χώρου αλλά και του «διασκορπισμένου» ευρωπαϊκού συντάγματος, το οποίο αποκτά κατά κάποιον τρόπο υπόσταση μέσα από τη Συνθήκη της Λισαβόνας, είναι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πριν την εξέταση του Χάρτη, ο οποίος αναφέρεται στα δικαιώματα όλων όσων διαμένουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κρίνεται σκόπιμο να εξεταστούν προηγουμένως ορισμένα βασικά ζητήματα σχετικά με την ιεράρχηση του Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητή η σημασία του Χάρτη για την ίδια και τους πολίτες της.
Εκ των προτέρων να αναφερθεί ότι η ενωσιακή έννομη τάξη θεωρείται ένα «κανονιστικό σύστημα», το οποίο συντίθεται από κανόνες με δομή και ιεραρχική ταξινόμηση βάσει ορισμένης θεσμικής και νομικής (συνταγματικής) νοοτροπίας. Στο σύστημα αυτό, οι νομικές πράξεις ακολουθούν καθετοποιημένη μορφή, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη Συνθήκη της Λισαβόνας. Η ιεραρχία των κανόνων δικαίου διέπει τόσο την εσωτερική έννομη τάξη των κρατών-μελών όσο και την έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σ’ αυτό το νομικό σύστημα το πρωτογενές δίκαιο συνιστά την ανώτατη πηγή δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Περιλαμβάνει τις Ιδρυτικές Συνθήκες, τις τροποποιητικές συνθήκες, τις συνθήκες προσχώρησης, τα συνημμένα στις συνθήκες πρωτόκολλα, τις συμπληρωματικές συνθήκες για την τροποποίηση κάποιων σημείων των Ιδρυτικών Συνθηκών, τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και κάποιες γενικές (συνταγματικές) αρχές του δικαίου. Το πρωτογενές δίκαιο εφαρμόζεται στα κράτη-μέλη και στις άκρως αποκεντρωμένες περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης από την έναρξη ισχύος μιας συνθήκης. Επομένως, έχει πεδίο εφαρμογής τόσο γεωγραφικό όσο και χρονικό. Οι Συνθήκες έχουν συναφθεί μεταξύ των κρατών-μελών της και αποτελούν το θεμέλιο λίθο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εφόσον όλες οι ενέργειές της εδράζονται σ’ αυτές. Επομένως, θεωρούνται ως αφετηρία της Ένωσης από νομοθετικής άποψης. Συνιστούν κατ’ ουσία τις ιδρυτικές συμφωνίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία οφείλει να κινείται στο οριζόμενο απ’ αυτές πλαίσιο και να μην αποκλίνει. Συνεπώς, δεν μπορεί να δραστηριοποιηθεί νομοθετικά σε κάποιον τομέα πολιτικής, ο οποίος βρίσκεται εκτός αυτού του πλαισίου. Βεβαίως ούτε τα κράτη-μέλη μπορούν να αποκλίνουν, καθώς οι Συνθήκες, στις οποίες έχουν προσχωρήσει αυτοβούλως και δημοκρατικά, έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Οι Συνθήκες λειτουργούν ως μοχλός ώθησης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ως προς την εμβάθυνση και ως προς τη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Περιλαμβάνουν τους στόχους, τις κοινές πολιτικές και τη διάρθρωση και τους τρόπους λειτουργίας των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, αναφέρονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στις σχέσεις της Ένωσης με τα κράτη-μέλη της. Οι Συνθήκες υπόκεινται σε τροποποιήσεις με στόχο την αποτελεσματικότητα και τη διαφάνεια, αλλά κι όταν επρόκειτο να προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή και στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση ένα κράτος. Μεταξύ των Ιδρυτικών Συνθηκών, που ισχύουν σήμερα, συγκαταλέγονται η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), η Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (ΕΚΑΕ) και ο Χάρτης.
i. Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων
Η διακήρυξη του Χάρτη θεωρείται σημαντικό θεσμικό βήμα και ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στην ιστορία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Από το 2000 που πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος Κορυφής της Νίκαιας μέχρι και την ισχύ της Συνθήκης της Λισαβόνας ο Χάρτης ήταν απλώς μια συμφωνία νομικά μη δεσμευτική. Ωστόσο, απέκτησε το ίδιο νομικό κύρος με όλες τις υπόλοιπες Συνθήκες μετά την έναρξη ισχύος της Συνθήκης της Λισαβόνας (Άρθρο 6 παράγραφος 1 ΣΕΕ). Κατά συνέπεια, πλέον είναι νομικά δεσμευτικός ενώ σύμφωνα με το άρθρο 51 της Συνθήκης της Λισαβόνας τα δικαιώματα που εμπεριέχει πρέπει να τίθενται σε εφαρμογή αφενός από όλους τους ενωσιακούς θεσμούς αφετέρου από τα ίδια τα κράτη-μέλη στο πλαίσιο εφαρμογής του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Χάρτης αξιοποιείται κυρίως από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και βρίσκεται υπό την εποπτεία του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γενικά, ο Χάρτης συνιστά ένα από τα πιο σύγχρονα κείμενα ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον ευρωπαϊκό χώρο, συμπεριλαμβάνοντας όχι μόνο τα ατομικά και τα πολιτικά αλλά και τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα, τα οποία είναι τόσο αρνητικά όσο και θετικά. Θεωρείται η πρώτη διακήρυξη δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωση. Χωρίζεται σε 7 επιμέρους τίτλους και εμπεριέχει 54 άρθρα. Ο Πρώτος Τίτλος αναφέρεται στην Αξιοπρέπεια (άρθρα 1-5), ο Δεύτερος Τίτλος αναφέρεται στις Ελευθερίες (άρθρα 6-19), ο Τρίτος Τίτλος αναφέρεται στην Ισότητα (άρθρα 20-26), ο Τέταρτος Τίτλος αναφέρεται στην Αλληλεγγύη (άρθρα 27-38), ο Πέμπτος Τίτλος αναφέρεται στα Δικαιώματα των Πολιτών (άρθρα 39-46), ο Έκτος Τίτλος αναφέρεται στη Δικαιοσύνη (άρθρα 47-50) και ο Έβδομος Τίτλος αναφέρεται σε Γενικές Διατάξεις που διέπουν την ερμηνεία και την εφαρμογή του Χάρτη (άρθρα 51-54). Με Πρωτόκολλο που ενσωματώθηκε στο παράρτημα της Συνθήκης της Λισαβόνας δύο κράτη-μέλη (η Πολωνία και το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο πλέον δεν ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά το Brexit) εξαιρούνταν από τον Τέταρτο Τίτλο που αναφέρεται στην Αλληλεγγύη. Μέσω του Χάρτη η Ευρωπαϊκή Ένωση ενισχύει τη διαφάνεια και τον συμβολισμό της. Επίσης, (ειδικά το Δικαστήριό της) αποκτά ένα σημείο εκκίνησης και αναφοράς, ενώ στο παρελθόν βασιζόταν κυρίως στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και στις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών-μελών. Επιπλέον, προσπαθεί να ερμηνεύσει τα θεμελιώδη δικαιώματα, ούτως ώστε να εξασφαλίζεται το υψηλότερο επίπεδο προστασίας, το οποίο εναρμονίζεται αφενός με το ενωσιακό δίκαιο αφετέρου με τις εθνικές συνταγματικές παραδόσεις, εφόσον κατά το άρθρο 52 και την παράγραφο 4 ο Χάρτης «στο βαθμό που αναγνωρίζει θεμελιώδη δικαιώματα όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, τα εν λόγω δικαιώματα πρέπει να ερμηνεύονται σύμφωνα με τις παραδόσεις αυτές». Ο Χάρτης θεωρείται ένα βαρυσήμαντο εργαλείο που επιβεβαιώνει την προσκόλληση στις αρχικές ιδρυτικές αξίες της Ένωσης και νομιμοποιεί την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η οποία θα πρέπει να προχωρήσει, προκειμένου να επιτευχθεί σε μεγαλύτερο βαθμό ο σεβασμός για τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα. Φαίνεται λοιπόν ότι ο Χάρτης δε διακρίνει τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα από τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Ωστόσο, όπως κάθε νομικό κείμενο, διαθέτει ορισμένα μειονεκτήματα. Αρχικά, προστατεύει δικαιώματα τα οποία -κατά κάποιον τρόπο- θεωρούνται «περιττά», εφόσον αυτός εφαρμόζεται μόνο όταν μια περίπτωση εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου και στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων που αποδίδονται από τις Συνθήκες στα θεσμικά όργανα της Ένωσης. Άλλωστε, είναι περίεργο να εννοείται ότι η ίδια η Ένωση θα εμπλεκόταν σε πράξεις που σχετίζονται με τον βασανισμό, τη δουλεία ή τη θανατική ποινή, όταν αυτές απαγορεύονται πρωταρχικά από τα κράτη-μέλη. Έπειτα, ο Χάρτης αναφέρεται σε δικαιώματα τα οποία δύσκολα προστατεύονται από την Ένωση λόγω του περιορισμού των αρμοδιοτήτων της σε ορισμένους τομείς. Σαφέστατα, ιδιαίτερα τα θετικά δικαιώματα, που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του Χάρτη, μπορούν να γίνουν αντικείμενο δικαστικής διεκδίκησης από Ευρωπαίους πολίτες και, καθώς υφίσταται η υπεροχή του ενωσιακού έναντι του εθνικού δικαίου, τα κράτη-μέλη θα παραλύσουν από αυτές τις διεκδικήσεις. Παράλληλα, μ’ αυτόν τον τρόπο ο Χάρτης χάνει τον ρεαλιστικό του χαρακτήρα και θεωρείται απλώς μια διακήρυξη «πολιτικά επιθυμητών στόχων» ενώ φαίνεται -εσφαλμένα- ότι η Ένωση τον αξιοποιεί, για να επεκτείνει τις αρμοδιότητές της, γεγονός που ενισχύει την καχυποψία απέναντί της. Πάντως, σημαντική θεωρείται η επίτευξη της εξισορρόπησης των δικαιωμάτων που ο Χάρτης προστατεύει.
ii. Οι γενικές συνταγματικές αρχές
Πέραν του Χάρτη και οι γενικές (συνταγματικές) αρχές δικαίου απαρτίζουν μέρος του πρωτογενούς δικαίου που σχετίζεται με τα θεμελιώδη δικαιώματα. Ειδικότερα, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι συνιστούν το σημαντικότερο τμήμα των άγραφων πηγών δικαίου αλλά και του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνολικά. Πρόκειται για αρχές που θέτουν στο επίκεντρο τις έννοιες του δικαίου και τις δικαιοσύνης που χαρακτηρίζουν όλα τα νομικά συστήματα. Όχι μόνο έρχονται να συμπληρώσουν νομικά κενά αλλά και βελτιώνουν το δίκαϊκο σύστημα λειτουργώντας ερμηνευτικά των κανόνων δικαίου. Οι γενικές αρχές μετουσιώνονται σε πράξη κυρίως δια της παραγόμενης από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης νομολογίας, το οποίο είναι αρμόδιο να «να εξασφαλίζει την τήρηση του δικαίου κατά την ερμηνεία και την εφαρμογή των Συνθηκών. Επίσης, σημαντικές θεωρούνται οι κοινές γενικές αρχές των κρατών-μελών. Στις γενικές αρχές συγκαταλέγονται η αρχή της αυτονομίας, της άμεσης εφαρμογής, της υπεροχής του ενωσιακού δικαίου, η εγγύηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η αρχή της αναλογικότητας (έχει ρυθμιστεί και νομικά σύμφωνα με το Άρθρο 5 και συγκεκριμένα την παράγραφο 4 της ΣΕΕ), η αρχή της προστασίας της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, το δικαίωμα ακροάσεως και η θεμελιώδης αρχή της ευθύνης των κρατών μελών σε περίπτωση παράβασης του ενωσιακού δικαίου.
2. Τα ανθρώπινα δικαιώματα στο επίκεντρο της ταυτότητας του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Από την εξέταση του πρωτογενούς δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμπεραίνεται ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν σημαντικό συστατικό της ενώ μεταβάλλεται από έναν sui generis διεθνή οργανισμό ακραιφνώς οικονομικό σε μια σε έννομη τάξη που διακρίνεται από αυτονομία και προάγει και προστατεύει το κράτος δικαίου εντός και εκτός της, δηλαδή μια υπερεθνική έννομη τάξη. Παρόλα αυτά, η καθιέρωση της νομικής δεσμευτικότητας του Χάρτη από μόνη της δε συνεπάγεται τη μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε οργανισμό ανθρωπίνων δικαιωμάτων ούτε του Δικαστηρίου της σ’ ένα δικαστήριο αντίστοιχο του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αδιαμφισβήτητα, η Ευρώπη θα μπορούσε να παραλληλιστεί μ’ ένα πολυπαραγοντικό μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο τους τελευταίους τρεις αιώνες είναι μοντέλο οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Επομένως, η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου, ως τμήμα του μοντέλου πολιτικής ανάπτυξης, απαρτίζουν ένα μόνο μέρος της Ευρώπης και πιο συγκεκριμένα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όπως φαίνεται, η Ευρωπαϊκή Ένωση μετεξελίσσεται σε μια πολιτική κοινότητα με δικούς της πολίτες, οι οποίοι έχουν αποκτήσει -ορισμένα- θεμελιώδη δικαιώματα μέσω των ευρωπαϊκών συνθηκών και της δικαιοδοσίας του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σαφώς, πέραν του πρωτογενούς δικαίου, έχουν θεσπιστεί κι αρκετοί κανόνες δευτερογενούς/παράγωγου δικαίου (π.χ. κανονισμοί, οδηγίες) που προστατεύουν κι αυτοί τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ως εκ τούτου, καθίσταται εμφανές ότι πλέον τα ανθρώπινα δικαιώματα τίθενται στο επίκεντρο της ταυτότητας και του δικαίου της Ένωσης.
Συμπεράσματα
Ο εμπλουτισμός του πρωτογενούς δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και τις γενικές συνταγματικές αρχές υπογραμμίζει εμφατικά τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της Ένωσης, ο οποίος βεβαίως πλαισιώνει την κατεξοχήν οικονομική της φύση.
Σήμερα η Ένωση αποτελεί έναν σημαντικό εταίρο του Ευρωπαϊκού Συστήματος Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μετά το Συμβούλιο της Ευρώπης. Τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν βασικό τμήμα του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γεγονός που σημαίνει ότι οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων εντός της λαμβάνονται υπόψη ως παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου. Η σύνδεση αυτή ήταν αναγκαία, ώστε να καταστεί υποχρεωτική και μείζονος σημασίας η εφαρμογή των κανόνων που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα εντός των έννομων τάξεων των κρατών-μελών της Ένωσης. Η υπεροχή και η άμεση εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου ενισχύουν και διευκολύνουν τη νομική ισχύ και εφαρμογή των κανόνων αυτών.
Ωστόσο, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση ειδικότερα και στην Ευρώπη γενικότερα είναι ένα ακανθώδες ζήτημα, το οποίο έχει πολλές πολιτικές, νομικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Τα μειονεκτήματα του ίδιου του Χάρτη, οι δυσκολίες κατά περίπτωση στην εφαρμογή του, η νομική πολυπλοκότητα και η ενδεχόμενη σύγκρουση των διαφόρων κανονιστικών πλαισίων και κανόνων δικαίου σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και η στάση ορισμένων ευρωπαϊκών κρατών, όπως η Ουγγαρία, απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα συνιστούν ορισμένες από τις σημαντικότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη σήμερα στο συγκεκριμένο πεδίο.