Κρυοσυντήρηση χωρίς ιατρική αναγκαιότητα και χωρίς ανώτατο χρονικό όριο

Ι. Εισαγωγή: Η πορεία μέχρι τον Ν 4958/2022 και δύο βασικές επιλογές του
Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.) στο δίκαιό μας, το οποίο πάντως, όπως διαμορφώθηκε με τον Ν 3089/2002, ήταν ένα από τα πιο φιλελεύθερα δίκαια Ι.Υ.Α., είχε μέχρι τον Ν 4958/2022 τον χαρακτήρα σαφώς επικουρικής (και όχι εναλλακτικής) μορφής αναπαραγωγής έναντι της φυσικής. Η προσφυγή σε αυτή προϋπέθετε ιατρική αναγκαιότητα, αποσκοπώντας κατά το άρθρο 1455 ΑΚ είτε στην αντιμετώπιση της αδυναμίας απόκτησης παιδιών με φυσικό τρόπο (μη οφειλόμενης, βεβαίως, στην ηλικία, αφού η Ι.Υ.Α. επιτρεπόταν μέχρι την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής του υποβοηθούμενου προσώπου, η οποία για τις γυναίκες είχε οριστεί με το άρθρο 4 του Ν 3305/2005 στο πεντηκοστό έτος) είτε στην αποφυγή μετάδοσης σοβαρής ασθένειας στο παιδί. Η Ι.Υ.Α. δεν ήταν, δηλαδή, αντικείμενο ελεύθερης επιλογής του ενδιαφερόμενου προσώπου. Αυτό αφορούσε τόσο τις μεθόδους τεχνητής γονιμοποίησης (άρθρο 2 παρ. 1 του Ν 3305/2005) όσο και τις συναφείς τεχνικές (άρθρο 2 παρ. 2 του Ν 3305/2005), στις οποίες περιλαμβάνεται και η κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού (βλ. ορισμό της στο άρθρο 3 αριθ. 13 του Ν 3305/2005), η οποία κατά το άρθρο 7 του Ν 3305/2005 εφαρμοζόταν για τη «διαφύλαξη και τη μελλοντική χρήση του γεννητικού υλικού σε μεθόδους Ι.Υ.Α. ή για ερευνητικούς και θεραπευτικούς σκοπούς».
Το επιτρεπτό της κρυοσυντήρησης προϋποθέτει αναγκαία συγκεκριμένη παραδοχή για τη νομική φύση
του γεννητικού υλικού και δη του «μήλου της έριδος» γονιμοποιημένου ωαρίου. Ήδη από τις διατάξεις του Ν 3089/2002 συνάγεται ότι ο έλληνας νομοθέτης υιοθέτησε την
Σελ. 439 άποψη ότι το γεννητικό υλικό (γαμέτες και γονιμοποιημένο ωάριο) αποτελεί ταυτόχρονα πράγμα και στοιχείο της προσωπικότητας των προσώπων, από τα οποία προέρχεται, και πάντως αντικείμενο και όχι υποκείμενο δικαίου.

Εξάλλου, στις δύο περιπτώσεις, στις οποίες ο νόμος αναφερόταν ειδικά σε κρυοσυντήρηση (του γεννητικού υλικού ανηλίκων) ή σε μέθοδο που την προϋποθέτει αναγκαία (μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση) απαιτούνταν να συντρέχει κίνδυνος στειρότητας λόγω σοβαρού νοσήματος (άρθρο 4 του Ν 3305/2005 και ΑΚ 1457) ή πιθανός κίνδυνος θανάτου (ΑΚ 1457), υπαρκτός και ενεστώς κατά τον χρόνο της κρυοσυντήρησης. Όπως προβλεπόταν, άλλωστε, ρητά για τους ανηλίκους, γινόταν γενικά δεκτό ότι η κρυοσυντήρηση δεν προϋποθέτει απαραίτητα στειρότητα παρούσα κατά τον χρόνο της πραγματοποίησής της, αλλά γι’ αυτή αρκεί η στειρότητα να είναι και επικείμενη. Δεν απαιτούνταν, δηλαδή, για την κρυοσυντήρηση να συντρέχουν οι όροι που θα επέτρεπαν την άμεση εφαρμογή των μεθόδων Ι.Υ.Α., αλλά κατάψυξη γεννητικού υλικού μπορούσε να πραγματοποιηθεί και στην περίπτωση ασθένειας που επισύρει κίνδυνο στειρότητας (καρκίνος ωοθηκών ή όρχεων ή οποιοσδήποτε καρκίνος, η θεραπεία του οποίου μπορούσε να επηρεάσει τη γονιμότητα). Αρκούσε, δηλαδή, και η μελλοντική αδυναμία απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο, λόγω υπάρχουσας ασθένειας.
Κρυοσυντήρηση δίχως καμιά ιατρική αναγκαιότητα επιτρεπόταν μόνο στη διάθεση γεννητικού υλικού από τρίτους (δότες και δότριες), δηλαδή για τα πρόσωπα που δεν απέβλεπαν στην απόκτηση δικών τους παιδιών (στη διάθεση σπέρματος, άλλωστε, η κρυοσυντήρηση ήταν και παραμένει υποχρεωτική, αφού η χρήση νωπού σπέρματος δότη απαγορεύεται: βλ. άρθρο 8 παρ. 9 εδ. β΄ και 26 παρ. 9 του Ν 3305/2005).
Όταν, όμως, επιτεύχθηκε η δυνατότητα ασφαλούς κρυοσυντήρησης και των ωαρίων, μέσω της μεθόδου της υαλοποίησης (vitrification) ή υπερταχείας κατάψυξης (fast freezing method, FFM), η οποία ελαχιστοποίησε την πιθανότητα καταστροφής της ενδοκυττάριας δομής και έπαψε (εδώ και μια δεκαετία) να θεωρείται πειραματική, η δυνατότητα κρυοσυντήρησης ωαρίων άρχισε να προβάλλεται ως λύση στο «πρόβλημα» της σταδιακής έκπτωσης της γυναικείας γονιμότητας. Οι γυναίκες, καταψύχοντας εγκαίρως τα ωάριά τους, θα μπορούσαν, όπως υποστηριζόταν όλο και πιο ένθερμα, να διατηρήσουν την αναπαραγωγική τους ικανότητα και να ξεπεράσουν τους βιολογικούς περιορισμούς. Αυτή η συζήτηση συνεχώς κλιμακωνόταν διεθνώς και η σχετική δυνατότητα άρχισε να προβάλλεται και στη χώρα μας (πριν ακόμη επιτραπεί από τον νόμο), συνδυαζόμενη με τα δημογραφικά στοιχεία που καταγράφουν συνεχή αύξηση στην ηλικία απόκτησης του πρώτου παιδιού από τις γυναίκες.
Παράλληλα, λόγω της ελαχιστοποίησης της φθοράς του γεννητικού υλικού μέσω της υαλοποίησης άρχισε να συζητείται ότι έχουν εκλείψει οι λόγοι για την πρόβλεψη ανώτατης διάρκειας κρυοσυντήρησης του γεννητικού υλικού.
Με επίκληση των παραπάνω επιστημονικών εξελίξεων εισήχθησαν με τον Ν 4958/2022 δύο βασικές νέες ρυθμίσεις: αφενός η δυνατότητα κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού δίχως ιατρική αναγκαιότητα και αφετέρου η κατάργηση του ανώτατου χρόνου κρυοσυντήρησης που προβλεπόταν στον Ν 3305/2005. Αυτές ακριβώς αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας.
ΙΙ. «Αγοράζοντας χρόνο»: Κρυοσυντήρηση χωρίς ιατρική αναγκαιότητα
Α. Η εισαγωγή της δυνατότητας «κοινωνικής κρυοσυντήρησης» (social freezing)
Με το άρθρο 8 του Ν 4958/2022 τροποποιήθηκε η βασική διάταξη του Αστικού Κώδικα που θέτει τις προϋποθέσεις προσφυγής στην Ι.Υ.Α. (ΑΚ 1455), ώστε η ιατρική υποβοήθηση να επιτρέπεται όχι μόνο για την αντιμετώπιση της αδυναμίας απόκτησης τέκνων με φυσικό τρόπο ή για την αποφυγή μετάδοσης στο τέκνο σοβαρής ασθένειας, αλλά και για τη διατήρηση της γονιμότητας ανεξάρτητα από την ύπαρξη ιατρικής αναγκαιότητας.
Επίσης, με το άρθρο 4 το νόμου τροποποιήθηκε το άρθρο 7 του Ν 3305/2005, στο οποίο ρυθμίζεται η κρυοσυντήρηση, ώστε να προβλέπεται η δυνατότητα κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού, ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων και για τη διατήρηση της γονιμότητας. Έτσι, η παρ. 1 του άρθρου 7 του Ν 3305/2005 έχει διαμορφωθεί ως
Σελ. 440εξής: «Η κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού, ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων εφαρμόζεται είτε για τη διαφύλαξη και μελλοντική χρήση τους σε μεθόδους Ι.Υ.Α. είτε για τη διατήρηση της γονιμότητας («κρυοσυντήρηση για κοινωνικούς λόγους»), είτε για ερευνητικούς και θεραπευτικούς σκοπούς.».
Πλέον τόσο τα ωάρια (πρωτίστως δε αυτά, γιατί εκεί υπάρχει κυρίως η ανάγκη), όσο και τα σπερματοζωάρια, οι ζυγώτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια μπορούν να κρυοσυντηρούνται χωρίς να υφίσταται τη δεδομένη χρονική στιγμή ιατρική αναγκαιότητα, αλλά απλώς χάριν της διατήρησης της γονιμότητας των προσώπων.
Σκοπός των παραπάνω τροποποιήσεων είναι κατά την Εισηγητική Έκθεση του νόμου, η προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας περί ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αφενός μεν στα σύγχρονα επιστημονικά επιτεύγματα, αφετέρου δε στις ανάγκες που δημιουργεί ο σημερινός τρόπος ζωής. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται σε αυτήν, με την εισαγωγή της κοινωνικής κρυοσυντήρησης «...παρέχεται η δυνατότητα στη γυναίκα που δεν έχει σχεδιάσει τη δημιουργία οικογένειας, ή δεν έχει βρει ακόμη τον κατάλληλο σύντροφο, να δημιουργήσει στο μέλλον απογόνους από το δικό της βιολογικό υλικό, εφόσον η επιστήμη το επιτρέπει, ακόμη και χωρίς να υφίσταται κάποιος λόγος ιατρικής αναγκαιότητας («κοινωνική κρυοσυντήρηση»), ώστε να μην αναγκαστεί, όταν αποφασίσει να δημιουργήσει τη δική της οικογένεια, να χρησιμοποιήσει ωάριο δότριας διότι πλέον, λόγω προχωρημένης ηλικίας, τα δικά της ωάρια δεν θα είναι ικανά προς γονιμοποίηση...».
Έτσι, υφίσταται πλέον και στη χώρα μας η δυνατότητα κοινωνικής ή, αλλιώς, προληπτικής κρυοσυντήρησης, δηλαδή κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού χωρίς ιατρικό λόγο, αλλά με σκοπό τη μελλοντική διατήρηση της γονιμότητας. Aπό τη στιγμή που οι γυναίκες μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα την κατάψυξη ωαρίων, προκειμένου να αποκτήσουν βιολογικό απόγονο αργότερα, όταν η αναπαραγωγική τους ικανότητα θα έχει πια εξαντληθεί λόγω ηλικίας και παρότι τη χρονική στιγμή της απόφασης υπέρ της κατάψυξης θα μπορούσαν να αποκτήσουν παιδί με φυσικό τρόπο, έχει επέλθει στον νόμο μία σαφέστατη αλλαγή παραδείγματος. Το δίκαιο της Ι.Υ.Α. προβλέπει πλέον ρητά και, επομένως, νομιμοποιεί και πράξεις που δεν συνδέονται με καμιά ιατρική ένδειξη (ούτε των ίδιων των υποψήφιων γονέων, αλλά ούτε και του μελλοντικού τέκνου). Πρόκειται για πράξεις που υπάγονται στην κατηγορία των πράξεων χωρίς θεραπευτικό σκοπό, αφού τα πρόσωπα που επιλέγουν την κοινωνική κρυοσυντήρηση δεν εμφανίζουν τη δεδομένη χρονική στιγμή στειρότητα ή υπογονιμότητα, ενώ δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος ούτε για πράξη που τείνει στη διατήρηση της υγείας του προσώπου, το οποίο υποβάλλεται σε αυτές, αφού η εξάντληση των γαμετών λόγω ηλικίας αποτελεί φυσιολογική διαδικασία και όχι ασθένεια. Σε συνδυασμό δε και με την αύξηση του ηλικιακού ορίου προσφυγής στην Ι.Υ.Α. στο 54ο έτος πλέον για τις γυναίκες (βλ. άρθρο 4 παρ. 1 του Ν 3305/2005, όπως ισχύει) παρατηρείται μία σημαντική απομάκρυνση από τα φυσικά όρια.
Μια γυναίκα μπορεί να καταψύξει τα ωάριά της λ.χ. σε ηλικία τριάντα ετών και να επιδιώξει να αποκτήσει με αυτά παιδί και μετά τη συμπλήρωση του πεντηκοστού έτους της ηλικίας της. Βεβαίως, κατά τη δεύτερη φάση της διαδικασίας, δηλαδή ενόψει της εφαρμογής μεθόδου Ι.Υ.Α. (απόψυξης των ωαρίων προς γονιμοποίηση και μεταφοράς τους στο γυναικείο σώμα), θα πρέπει να συντρέχει ιατρική αναγκαιότητα, δηλαδή, τα ωάρια της γυναίκας θα πρέπει να μην είναι ικανά για γονιμοποίηση, αφού τότε δεν θα πρόκειται για πράξη προς διατήρηση απλώς της γονιμότητας, αλλά για πράξη τείνουσα άμεσα στην αναπαραγωγή. Φυσικά, αυτή η αναγκαιότητα δεν θα είναι δύσκολο να καταφαθεί, όσο προχωρεί η ηλικία της γυναίκας. Τα ωάριά της θα έχουν γεράσει και ακόμη κι αν υπάρχουν κάποιες πιθανότητες να συλλάβει με φυσικό τρόπο, ο κίνδυνος χρωμοσωμικών ανωμαλιών θα είναι υψηλός. Εξάλλου, εάν έχει ήδη συλλάβει με φυσικό τρόπο, δεν θα επιστρέψει, όπως
Σελ. 441δείχνουν τα σχετικά στατιστικά δεδομένα, προς απόψυξη και χρήση των κρυοσυντηρημένων ωαρίων.
Παρότι δε η εισαγωγή της δυνατότητας κρυοσυντήρησης «για να διατηρείται η γονιμότητα» αφορά πρωτίστως τις γυναίκες, η ουδέτερη και γενική διατύπωσή της επιτρέπει την εφαρμογή της και για την κρυοσυντήρηση σπέρματος. Επίσης, επί ζευγαριού, δεν αποκλείεται η κοινωνική κρυοσυντήρηση και γονιμοποιημένων ωαρίων, η οποία, ωστόσο, ενέχει ρίσκο, αφού σε περίπτωση διάρρηξης της σχέσης το κρυοσυντηρημένο γονιμοποιημένο ωάριο δεν θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί (άρθρο 7 παρ. 7 εδ. α΄ του Ν 3305/2005), σε αντίθεση με ό,τι ισχύει πλέον για το μη γονιμοποιημένο ωάριο σύμφωνα με το άρθρο 7 παρ. 7 εδ. β΄ του Ν 3305/2005.
Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι πάντως δεν έχει απελευθερωθεί πλήρως η κρυοσυντήρηση από την ιατρική αναγκαιότητα: για την κρυοσυντήρηση γαμετών ανηλίκων και την κρυοσυντήρηση με σκοπό και τη μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση διατηρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις που ίσχυαν.
Β. Οι επιφυλάξεις
Η κοινωνική κρυοσυντήρηση τα τελευταία χρόνια έχει υιοθετηθεί μεν από τις νομοθεσίες πολλών χωρών (το 2021 και της Γαλλίας, που έως τότε είχε ένα από τα πιο αυστηρά δίκαια Ι.Υ.Α.), η εισαγωγή της συνοδεύεται, όμως, από έντονη συζήτηση. Η υποδοχή της κάθε άλλο παρά ανεπιφύλακτη είναι, σε αντίθεση με την αναντίρρητη αποδοχή της κρυοσυντήρησης για ιατρικούς λόγους [λ.χ. λόγω καρκίνου ή/και των θεραπειών που απαιτεί (χημειοθεραπείας, ακτινοθεραπείας, ωοθηκεκτομής κ.λπ.)]. Η στάση απέναντι στην επιλογή αυτή συναρτάται με τις συνέπειες που (μπορεί να) συνεπάγεται αφενός για τις γυναίκες που την ακολουθούν και αφετέρου για τα παιδιά που γεννιούνται από γεννητικό υλικό που έχει κρυοσυντηρηθεί, αλλά και με όσα σηματοδοτεί για τον θεσμό της οικογένειας (και ιδίως τη δημιουργία της).

1. Ιατρικοποίηση. Η κοινωνική κρυοσυντήρηση δεν προϋποθέτει μεν ιατρική αναγκαιότητα, όμως, αποτελεί βεβαίως ιατρική πράξη. Επομένως, οδηγεί, όπως επισημαίνεται, στην ιατρικοποίηση (medicalization). Η φυσιολογική έκπτωση της αναπαραγωγικής ικανότητας και παράλληλα το κοινωνικό πρόβλημα της αναβολής της τεκνοποιίας μετατρέπεται σε ιατρικό ζήτημα, για το οποίο η ιατρική "έχει λύση", δίνεται δηλαδή ιατρική απάντηση σε κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο διαιωνίζεται και εν τέλει παύει να θεωρείται πρόβλημα, τουλάχιστον κοινωνικό. Η αναπαραγωγική δυνατότητα παρατείνεται αντί να επιδιωχθεί η αλλαγή του τρόπου ζωής και η βελτίωση των εργασιακών και κοινωνικών συνθηκών. Παράλληλα, ο άνθρωπος και ιδίως η γυναίκα αποκτά έναν «βιοϊατρικό εαυτό», ο οποίος συνδιαμορφώνεται και συγκαθορίζεται από την τεχνολογία, απομακρυνόμενος όλο και περισσότερο από τη φύση του.
2. Κίνδυνοι για την υγεία. Αυτή η υπέρβαση της βιολογίας δεν είναι, βεβαίως, άμοιρη κινδύνων αφενός για την ίδια τη γυναίκα, οι οποίοι κίνδυνοι (υπερδιέγερση ωοθηκών κ.λπ.) δεν διαφέρουν βεβαίως από εκείνους της ωοληψίας για την εφαρμογή μεθόδων Ι.Υ.Α. και επί ιατρικής αναγκαιότητας, όμως, εδώ δεν μπορεί να αγνοηθεί η παράμετρος ότι η κοινωνική κρυοσυντήρηση δεν είναι πράξη με θεραπευτικό χαρακτήρα: η γυναίκα έχει άλλη επιλογή, επομένως η στάθμιση μεταξύ κινδύνων και οφέλους διαφοροποιείται. Επίσης, βαρύνουσα σημασία έχει η παράμετρος αν τελικά η γυναίκα θα επιστρέψει, ώστε να κάνει χρήση των κρυοσυντηρημένων ωαρίων και, επίσης, αν η Ι.Υ.Α. θα είναι επιτυχής.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ανακοίνωση στην 34η ετήσια συνάντηση της ESHRE (European Society of Human Reproduction and Embryology) στη Βαρκελώνη το 2018 το Κέντρο Αναπαραγωγικής Ιατρικής των Βρυξελλών ανέφερε τα εξής στοιχεία: από τον Ιανουάριο του 2009 έως τον Νοέμβριο του 2017 είχαν προβεί σε κατάψυξη ωαρίων (για μη ιατρικούς λόγους) 563 γυναίκες, από τις οποίες επέστρεψε για να κάνει χρήση αυτών το 7,6% (με ποσοστό επιτυχίας 1 στις 3).

Επομένως, στην Ι.Υ.Α. για τη διατήρηση της γονιμότητας, δηλαδή στην κοινωνική κρυοσυντήρηση, λαμβανομένου υπόψη ότι βάσει των μέχρι στιγμής δεδομένων επιστρέφει μόνο ένα μικρό ποσοστό των γυναικών,
Σελ. 442το προσδοκώμενο όφελος ίσως να μη συνιστά επαρκές αντίβαρο για τους κινδύνους.
Κίνδυνοι συντρέχουν, άλλωστε, και στα επόμενα στάδια και αφορούν τόσο τη γυναίκα όσο και το παιδί. Δεδομένου ότι η κοινωνική κρυοσυντήρηση γίνεται ακριβώς για την αύξηση των πιθανοτήτων απόκτησης παιδιού σε προχωρημένη ηλικία και ότι αν η γυναίκα αποκτήσει τελικά παιδί σε νεότερη ηλικία δεν θα επιστρέψει για να χρησιμοποιήσει τα κρυοσυντηρημένα ωάρια, οι επισημαινόμενοι περαιτέρω κίνδυνοι συνδέονται με την κυοφορία σε προχωρημένη ηλικία, η οποία αποτελεί ακριβώς την κατάληξη (και τον στόχο) της διαδικασίας της κρυοσυντήρησης για μη ιατρικούς λόγους. Για την εμφάνιση χρωμοσωμικών ανωμαλιών στο παιδί κρίσιμη είναι η ηλικία (λήψης) του ωαρίου και όχι της μήτρας, οπότε η συχνότητά τους μειώνεται με την κατάψυξη νεαρών ωαρίων, όμως, οι νεογνικοί και μητρικοί κίνδυνοι από την κυοφορία και τον τοκετό σε περίπτωση γυναικών μεγάλης ηλικίας (αυξημένες επιπλοκές εγκυμοσύνης) δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητοι.

3. Διαιώνιση στερεοτύπων. Εξάλλου, παρότι η κοινωνική κρυοσυντήρηση προβάλλεται και ως μέσο για εμπέδωση της ισότητας των φύλων, με το επιχείρημα ότι επιτρέπει στις γυναίκες να αναβάλουν τη μητρότητα και έτσι να αφοσιωθούν στο επάγγελμά τους, όπως οι άνδρες, υπάρχει, βεβαίως, και η εντελώς αντίθετη οπτική, ότι, δηλαδή, με την καθιέρωση της κοινωνικής κρυοσυντήρησης εν τέλει οι γυναίκες πιέζονται να ενσαρκώσουν -έστω και αργότερα- τον ρόλο, για τον οποίο είναι παραδοσιακά προορισμένες, δηλαδή εκείνον της μητέρας. Κι αν δεν κάνουν χρήση αυτής της δυνατότητας που τους παρέχει η επιστήμη, αν «παραλείψουν» να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα, ώστε να «καταφέρουν» να τεκνοποιήσουν, προειδοποιούνται ότι μπορεί να το μετανιώσουν.

4. Εμπορευματοποίηση. Η εισαγωγή της δυνατότητας κρυοσυντήρησης και για μη ιατρικούς λόγους διευρύνει περαιτέρω τον κύκλο δράσης της ήδη επικερδούς αναπαραγωγικής βιομηχανίας που έχει αναπτυχθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Η συμβολή της Ι.Υ.Α. στην οικονομία -μέσω και του ιατρικού τουρισμού- σημειώνεται, άλλωστε, στο ίδιο το κείμενο του Ν 4958/2022 ως ένας από τους σκοπούς του (άρθρο 1). Δεν μπορεί, επομένως, να αγνοηθεί ο κίνδυνος της εμπορευματοποίησης και της δημιουργίας ψευδών προσδοκιών στις γυναίκες, με σκοπό την αύξηση του κέρδους. Η πρόκληση ή ενίσχυση εντυπώσεων ότι η κρυοσυντήρηση ωαρίων εγγυάται την τεκνοποιία πρέπει να αποφευχθεί, αφού κάθε ωάριο αποτελεί απλώς μια πιθανότητα, όλο και πιο μικρή δε όσο μεγαλώνει η ηλικία κατά την οποία γίνεται η λήψη του. Ακόμη και ο όρος [κρυοσυντήρηση, (άρθρο 7 παρ. 1 του Ν 3305/2005) ή Ι.Υ.Α. (άρθρο 1455 ΑΚ)] «για τη διατήρηση της γονιμότητας» είναι μάλλον παραπλανητικός.
5. Νέες ανισότητες. Ενόψει δε ότι το κόστος για τη λήψη και την διατήρηση του γεννητικού υλικού δεν είναι χαμηλό και σχεδόν πουθενά δεν καλύπτεται από τα συστήματα υγείας, παρά μόνο εάν συντρέχουν ιατρικοί λόγοι, πρόσβαση στη νεοεισαχθείσα αυτή πρακτική έχουν αναγκαστικά μόνο οι γυναίκες που μπορούν να επωμιστούν τις δαπάνες που συνεπάγεται. Ανοίγει έτσι ένας νέος κύκλος ανισοτήτων και διακρίσεων.

Ο πρόσφατος γαλλικός νόμος του 2021 καινοτόμησε παγκοσμίως, καταλύοντας τη διάκριση μεταξύ ιατρικώς επιβαλλόμενης και κοινωνικής κρυοσυντήρησης σε ό,τι αφορά την κάλυψη μέρους του κόστους τους. Παρέχεται, δηλαδή, μερική κάλυψη (των εξόδων για τη λήψη του γεννητικού υλικού και όχι τη διατήρησή του) και επί κρυοσυντήρησης για κοινωνικούς λόγους, όμως, ενόψει της προσπάθειας να αποφευχθεί η εμπορευματοποίηση της πρακτικής αυτής, προβλέπεται η διενέργειά της κατ’ αρχήν σε δημόσια νοσοκομεία και κέντρα που δεν επιδιώκουν το κέρδος. Περαιτέρω, απαγορεύεται η άμεση ή έμμεση κάλυψη των εξόδων διατήρησης των γαμετών από τους εργοδότες ή από οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου, έναντι του οποίου το πρόσωπο που προβαί
Σελ. 443 νει στην κρυοσυντήρηση βρίσκεται σε σχέση οικονομικής εξάρτησης. Η σχετική τάση εργοδοτών (ιδίως μεγάλων εταιρειών, όπως η Facebook, η Google και η Apple) κατ’ αρχήν αντιμετωπίστηκε θετικά από την Επιτροπή Ηθικής της Αμερικανικής Εταιρείας Αναπαραγωγικής Ιατρικής (ASRM), η οποία, όμως παράλληλα επισήμανε τον κίνδυνο οι εργαζόμενες να αισθανθούν ότι μέσω των προγραμμάτων αυτών πιέζονται να προχωρήσουν σε κρυοσυντήρηση και να αναβάλουν την τεκνοποιία, προκειμένου να αποδείξουν την αφοσίωση στην καριέρα τους.
Γ. Τα επιχειρήματα υπέρ της καθιέρωσης της τεχνικής
1. Ενίσχυση της αυτονομίας. Στον αντίποδα, η κοινωνική κρυοσυντήρηση θεωρείται ότι ενισχύει τον αυτοκαθορισμό και την αναπαραγωγική αυτονομία των γυναικών, επιτρέποντάς τους να «αγοράσουν χρόνο» και να διαφυλάξουν τα ωάριά τους εκτός της χρονικότητας και της φθοράς. Και στο σημείο αυτό, πάντως, οι προσεγγίσεις ποικίλλουν και εξαρτώνται από την εντύπωση του καθενός σχετικά με το ποια ομάδα γυναικών θα επωφεληθεί από τη μέθοδο. Θα συνδράμει η καθιέρωσή της τη γυναίκα καριέρας, στην οποία φαίνεται να προσάπτονται εγωκεντρικά κίνητρα, ή τη μοναχική γυναίκα, που δεν έχει βρει ακόμη τον σύντροφο, με τον οποίο θα ήθελε να μοιραστεί τη γονεϊκότητα, η οποία προβάλλει ως συμπαθής κατηγορία; Μάλλον είναι, ωστόσο, προφανές ότι τέτοιες διακριτές μεταξύ τους ομάδες γυναικών κάθε άλλο παρά υφίστανται, αλλά αντίθετα τις περισσότερες φορές οι ιδιότητες αυτές συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο.

2. Ιατρικά και δημογραφικά επιχειρήματα. Ενόψει, άλλωστε, του δημογραφικού δεδομένου της ήδη αυξημένης ηλικίας αναπαραγωγής των γυναικών, προβάλλεται έντονα ότι με την καθιέρωση της κοινωνικής κρυοσυντήρησης η γυναίκα δεν θα χρειάζεται πια να λαμβάνει ωάρια δότριας, όταν τα δικά της θα έχουν γεράσει, αλλά θα μπορεί να αποκτήσει παιδί συνδεόμενο βιολογικά με την ίδια, με μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας και λιγότερους κινδύνους χρωμοσωμικών ανωμαλιών. Το τελευταίο συνδέεται ενίοτε και με τη συμβολή της μεθόδου στην αύξηση του αριθμού των γεννήσεων, δηλαδή στην καταπολέμηση της υπογεννητικότητας, κάτι που επισημαίνεται και στον Ν 4958/2022 (βλ. άρθρο 1).
Δ. Αναγκαία μέτρα για την εφαρμογή της κοινωνικής κρυοσυντήρησης
Από τη στιγμή που επιλέχθηκε η νομοθετική καθιέρωση και της κοινωνικής κρυοσυντήρησης, θα πρέπει να εξεταστεί, έστω και εκ των υστέρων (αφού δεν προηγήθηκε της νομοθέτησης, όπως θα έπρεπε, συζήτηση για τη θέση του πλαισίου της διαδικασίας), πώς θα μπορούσαν να αποφευχθούν οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν και να διασφαλιστεί ότι θα προσφύγουν σε αυτήν γυναίκες που έχουν πράγματι πιθανότητα να ωφεληθούν από την εφαρμογή της.
Σε κάθε περίπτωση, με την εισαγωγή της δυνατότητας αυτής ανοίγει ένας νέος κύκλος δραστηριότητας για τις μονάδες ιατρικής υποβοήθησης και τις τράπεζες κρυοσυντήρησης που, όπως έχει μάλλον ήδη διαφανεί, δεν είναι σκόπιμο να μείνει εντελώς αρρύθμιστος.
1. Ειδική ενημέρωση. Όπως σε κάθε ιατρική πράξη, αλλά ακόμη περισσότερο στις πράξεις χωρίς θεραπευτικό σκοπό, όπως η κοινωνική κρυοσυντήρηση, ιδιαίτερη σημασία έχει η διεξοδική, λεπτομερής και εξατομικευμένη ενημέρωση των ενδιαφερόμενων προσώπων, ώστε η απόφασή τους να προσφύγουν σε αυτή και η απαιτούμενη συναίνεσή τους να είναι πράγματι ενημερωμένη (informed decision-making, informed consent). Το άρθρο 7 του Ν 3305/2005 για την κρυοσυντήρηση στην έκτη παράγραφό του παραπέμπει, άλλωστε, ήδη από την αρχική του διατύπωση στο άρθρο 5 για την ενημέρωση των προσώπων που επιθυμούν να προσφύγουν σε ιατρική υποβοήθηση της αναπαραγωγής. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό η ενημέρωση πρέπει να είναι λεπτομερής, να γίνεται με τρόπο κατανοητό και να αναφέρεται στη διαδικασία, τις εναλλακτικές λύσεις, τα αναμενόμενα αποτελέσματα και τους πιθανούς κινδύνους. Επίσης, πρέπει να καλύπτει τις κοινωνικές, ηθικές, νομικές και οικονομικές συνέπειες της εφαρμογής των μεθόδων Ι.Υ.Α.
Η Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής καθορίζει κατά την τρίτη παράγραφο του άρθρου 5 του Ν 3305/2005 τα στοιχεία που θα πρέπει να περιλαμβάνονται στα έντυπα ενημέρωσης και εγγράφων συναινέσεων. Μετά την εισαγωγή της δυνατότητας κρυοσυντήρησης και για μη ιατρικούς λόγους θα πρέπει επομένως να υπάρξει επικαιροποίηση των εντύπων, με τη δημιουργία ειδικού εντύπου για την περίπτωση
Σελ. 444αυτή, το οποίο δεν θα αναπαράγει απλώς τη διατύπωση του νόμου με γενικές αναφορές σε «αναμενόμενα αποτελέσματα» και «πιθανούς κινδύνους», αλλά θα είναι προσανατολισμένο στη λεπτομερή και εξατομικευμένη ενημέρωση (λ.χ. ανά ηλικιακές ομάδες των γυναικών), ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος δημιουργίας ψευδών προσδοκιών.
Το πρώτο που θα πρέπει να καθίσταται σαφές είναι ότι η κρυοσυντήρηση αυξάνει τις πιθανότητες, αλλά δεν εγγυάται την επιτυχία, διότι, όπως έχει παρατηρηθεί, οι γυναίκες τείνουν να βασίζονται με υπερβολική σιγουριά στα κρυοσυντηρημένα ωάριά τους. Τις περισσότερες φορές, όπως υποτιμάται η έκπτωση της αναπαραγωγικής ικανότητας με την αύξηση της ηλικίας, αντίστροφα υπερεκτιμώνται οι δυνατότητες της Ι.Υ.Α. Περαιτέρω, στην ενημέρωση των γυναικών θα πρέπει να περιλαμβάνεται ειδικά και το δεδομένο της μη ύπαρξης στοιχείων για τυχόν μακροπρόθεσμα προβλήματα υγείας των παιδιών που γεννιούνται από κατεψυγμένα ωάρια, αφού η υαλοποίηση, που άνοιξε τον δρόμο για τη δυνατότητα αυτή, είναι μέθοδος της τελευταίας μόλις δωδεκαετίας και, άλλωστε, μόνο ένα μικρό ποσοστό των γυναικών έχουν επιστρέψει και έχουν κάνει χρήση των κρυοσυντηρημένων ωαρίων τους (και πάντως όχι μετά από πολλά χρόνια από τη λήψη τους, ώστε δεν υπάρχουν ακόμη στοιχεία για τυχόν συνέπειες στα παιδιά σε περίπτωση μακροχρόνιας κρυοσυντήρησης ωαρίων).

2. Ηλικιακό πλαίσιο. Απαραίτητος φαίνεται, επίσης, ο καθορισμός ενός πλαισίου κατώτερης και ανώτατης ηλικίας («optimal window») για τη λήψη και κρυοσυντήρηση των ωαρίων. Μπορεί αυτό να έχει ήδη συζητηθεί μεταξύ των ιατρών, ωστόσο, στη χώρα μας δεν έχει γνωστοποιηθεί στο κοινό, τουλάχιστον με τη μορφή σαφούς οδηγίας.
Τόσο η πρόωρη (στη δεκαετία μεταξύ των είκοσι και των τριάντα) όσο και η όψιμη (μετά τα σαράντα) κρυοσυντήρηση ωαρίων μπορεί να είναι μάταιη, για διαφορετικούς λόγους. Η νεαρή γυναίκα είναι πολύ πιθανό να μη χρειαστεί ποτέ τα κατεψυγμένα ωάριά της, αφού έχει χρόνο μπροστά της να βρει τον κατάλληλο σύντροφο και να τεκνοποιήσει με φυσικό τρόπο. Η δε μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκα μπορεί να μην καταφέρει καν να εξασφαλίσει επαρκή αριθμό ωοκυττάρων, ώστε οι πιθανότητες σύλληψης, όταν το αποφασίσει, να είναι ελάχιστες. Εξάλλου, και γι’ αυτήν οι πιθανότητες να μην επιστρέψει είναι υψηλές. Όλα αυτά σημαίνουν αφενός σπατάλη ιατρικών πόρων, αλλά και επιβάρυνση των γυναικών [οικονομική, ψυχολογική και ιατρική, λόγω της υποβολής τους σε κινδύνους για την υγεία τους που (εκ των υστέρων) αποδεικνύονται μάταιοι.
Σε κάθε περίπτωση, το ανώτατο ηλικιακό όριο δεν μπορεί να απέχει σημαντικά από το ισχύον για τις δότριες ωαρίων, το οποίο ορίζεται σύμφωνα με το άρθρο 8 παρ. 7 του Ν 3305/2005 στο τριακοστό πέμπτο έτος και δύναται να αυξηθεί μέχρι την ηλικία των σαράντα ετών σε περίπτωση διάθεσης γονιμοποιημένου ωαρίου ή όταν συντρέχει σπουδαίος λόγος, ύστερα από απόφαση της Αρχής. Η αξιολόγηση, όταν το ωάριο συντηρείται προς ίδιαν χρήση, δεν μπορεί προφανώς να είναι διαφορετική, τουλάχιστον όχι κατά πολύ.
Ως ιδανική για τη λήψη προβάλλει η ηλικία μεταξύ τριάντα και τριάντα πέντε ετών, λαμβανομένης υπόψη όχι μόνο της ποιότητας των ωαρίων, αλλά του συνόλου των παραμέτρων (πιθανότητας επιστροφής προς χρήση των ωαρίων, οικονομικό και ψυχολογικό κόστος της διαδικασίας, επιβάρυνση της υγείας κ.λπ.) στο πλαίσιο στάθμισης κόστους και οφέλους, ώστε να προωθηθεί η διαδικασία σε γυναίκες που μπορούν πράγματι να ωφεληθούν από αυτή. Ενόψει αυτού καλό θα ήταν το πλαίσιο να οριστεί και να μην αφεθεί στην αυτορρύθμιση των μονάδων.

Στη Γαλλία αμέσως μετά τον νέο νόμο περί βιοηθικής και βάσει εξουσιοδοτικής του διάταξης με διάταγμα της 28.09.2021 για τη λήψη ωαρίων προς κρυοσυντήρηση ορίστηκε ως κατώτατη η ηλικία των είκοσι εννέα ετών και ως ανώτατη των τριάντα επτά (ενώ έχει τεθεί πλαί
Σελ. 445σιο και για την κρυοσυντήρηση σπέρματος: μεταξύ είκοσι εννέα και σαράντα πέντε ετών).
3. Δημόσια προβολή. Προς αποφυγήν του κινδύνου εκμετάλλευσης των γυναικών και υπερεμπορευματοποίησης της νεοεισαχθείσας δυνατότητας απαιτείται, περαιτέρω, επαγρύπνηση ως προς τον τρόπο προώθησης και δημόσιας προβολής της από τις μονάδες ιατρικής υποβοήθησης της αναπαραγωγής. Το όριο μεταξύ ενημέρωσης και μάρκετινγκ (ενίοτε δε επιθετικού και συχνά κεκαλυμμένου, μέσω ενημερωτικών – εκπαιδευτικών εκδηλώσεων και εκστρατειών που απευθύνονται στις γυναίκες με την προτροπή «να εκμεταλλευτούν την πρόοδο της επιστήμης, ώστε να μην το μετανιώσουν αργότερα») είναι συχνά δυσδιάκριτο, όπως προκύπτει και από το άρθρο 24 του Κώδικα Δεοντολογίας της Ι.Υ.Α. που τροποποιήθηκε πρόσφατα (βλ. ΦΕΚ Β΄ 4802/12.09.2022).
Για τη σωστή πληροφόρηση του κοινού (χωρίς υπερβολές και υπεραισιόδοξα σενάρια) κρίσιμες είναι και οι πληροφορίες που περιλαμβάνονται στις ιστοσελίδες των μονάδων Ι.Υ.Α, οι οποίες επιβάλλεται να είναι έγκυρες, ακριβείς και αμερόληπτες. Αν δεν επιτευχθεί στον τομέα αυτό αυτορρύθμιση, θα καταστεί αναγκαία η εξωτερική ρύθμιση, με την πρόβλεψη συναφών ελεγκτικών αρμοδιοτήτων της Εθνικής Αρχής. Στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει ήδη διεξαχθεί σχετική συζήτηση, λόγω της διαπίστωσης ότι τα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής δεν συμμορφώνονται με την -κατ’ αρχήν κατευθυντήρια- Οδηγία της εκεί Αρχής Ανθρώπινης Γονιμοποίησης και Εμβρυολογίας (HFEA: Human Fertilisation and Embryology Authority) ως προς τις πληροφορίες που πρέπει να περιλαμβάνονται στις ιστοσελίδες τους, προς ενημέρωση του κοινού.

ΙΙΙ. «Έμβρυα εγκαταλελειμμένα στην κατάψυξη»: Κρυοσυντήρηση χωρίς ανώτατο χρονικό όριο
Ας περάσουμε τώρα στο δεύτερο ζήτημα, για τη διάρκεια της κρυοσυντήρησης.
Στην παράγραφο 3 του άρθρου 7 του Ν 3305/2005 εξακολουθούν να ορίζονται κάποια κατ’ αρχήν χρονικά όρια:
– μέχρι δέκα έτη για το σπέρμα, αν έχει κατατεθεί από τρίτο δότη,
– μέχρι πέντε έτη, αν το σπέρμα και ο ορχικός ιστός έχουν κατατεθεί μόνο για μελλοντική προσωπική χρήση,
– πέντε έτη για τα ωάρια και τον ωοθηκικό ιστό και
– επίσης πέντε έτη για τους ζυγώτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια.
Ωστόσο, προβλέπεται πλέον ότι η διάρκεια της κρυοσυντήρησης μπορεί να παρατείνεται για πέντε έτη κάθε φορά με έγγραφη συναίνεση των δικαιουμένων, χωρίς ανώτατο όριο παράτασης.
Σύμφωνα με την Αιτιολογική Έκθεση του νόμου «απαλείφεται το ανώτατο χρονικό όριο διάρκειας της κρυοσυντήρησης, το οποίο πλέον συντηρείται για απεριόριστο χρονικό διάστημα, καθώς λόγω των εξελιγμένων μεθόδων κρυοσυντήρησης που χρησιμοποιούνται σήμερα δεν υφίσταται πλέον επιστημονικός λόγος ανώτατης χρονικής διάρκειας της κρυοσυντήρησης του γεννητικού υλικού».
Και αυτό ισχύει αδιακρίτως, αφού δεν εισάγεται οποιαδήποτε διαφοροποίηση μεταξύ γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων, ούτε μεταξύ υλικού προοριζόμενου για ομόλογη ή ετερόλογη γονιμοποίηση (δηλαδή υλικού των ίδιων των υποβοηθούμενων προσώπων ή δοτών)
Η αιτιολογία της κατάργησης του ανώτατου ορίου (: «διότι οι μέθοδοι έχουν εξελιχθεί και είναι τεχνικά εφικτό») είναι φυσικά ανεπαρκής, καθώς επίσης και ανησυχητική, αφού προφανώς δεν επιτρέπεται να υιοθετείται άνευ ετέρου από τον νόμο ό,τι είναι τεχνικά και επιστημονικά δυνατό απλώς και μόνο για αυτόν τον λόγο. Η επιλογή, συνεπώς, παραμένει, ουσιαστικά αναιτιολόγητη. Δημιουργεί απορίες και, βεβαίως, έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές της αναλογικότητας και της αναγκαιότητας, με μοναδική εξαίρεση τις περιπτώσεις κρυοσυντήρησης για ιατρικούς λόγους γαμετών ανηλίκων ή πολύ νέων προσώπων (κυρίως ανδρών, αφού για τις γυναίκες η χρήση του γεννητικού υλικού οριοθετείται από το ηλικιακό όριο του άρθρου 4 του Ν 3305/2005), στην οποία πράγματι μπορεί περάσουν δεκαετίες μέχρι να τους χρησιμοποιήσουν.
Τα βασικά ερωτήματα που αναδύονται είναι τα εξής:
1. Αφού δεν υφίσταται πια συγκεκριμένο ανώτατο χρονικό όριο διάρκειας κρυοσυντήρησης, αν γίνονται συνεχείς παρατάσεις, πότε εφαρμόζεται το άρθρο 7 παρ. 4 που εξακολουθεί να ορίζει ότι «μετά την πάροδο των παραπάνω προθεσμιών το γεννητικό υλικό, οι ζυγώτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί είτε διατίθενται για ερευνητικούς και θεραπευτικούς σκοπούς είτε καταστρέφονται με απόφαση της Αρχής, κατόπιν αιτήσεως της Τράπεζας Κρυοσυντήρησης»; Προφανώς αυτό πλέον θα πρέπει να διαβάζεται: «αν δεν ζητηθεί περαιτέρω παράταση και δεν έχει δηλωθεί η βούληση των προσώπων από τα οποία προέρχεται το γεννητικό υλικό για την τύχη του ως πλεονάζοντος».
Σελ. 4462. Σε ό,τι αφορά δε το γυναικείο γεννητικό υλικό, όταν δεν πρόκειται για ωάρια δότριας, αλλά γυναίκας που ήθελε να τα χρησιμοποιήσει στο πλαίσιο ομόλογης γονιμοποίησης, πώς συμβαδίζει η ρύθμιση για έλλειψη ανώτατου ορίου κρυοσυντήρησης με το ανώτατο ηλικιακό όριο για τη γυναίκα (54ο έτος της ηλικίας σύμφωνα με το άρθρο 4 του Ν 3305/2005, όπως ισχύει πλέον); Μετά τη συμπλήρωση του 54ου έτους η διατήρηση των ωαρίων της από την ίδια, με την καταβολή και της σχετικής δαπάνης, δεν φαίνεται να έχει νόημα. Συγκρούεται δε και με το άρθρο 1459 ΑΚ, αφού θα πρόκειται πια για υλικό πλεονάζον για την ίδια («δεν της χρειάζεται πια για να τεκνοποιήσει», πρβλ. τη διατύπωση της ΑΚ 1459), οπότε ανάλογα με την επιλογή της ή θα διατίθεται σε άλλους ή θα χρησιμοποιείται για ερευνητικούς σκοπούς ή θα καταστρέφεται. Αν δεν υπάρχει δε η δήλωση της σχετικής βούλησής της, είτε θα διατηρείται ή θα χρησιμοποιείται για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς είτε θα καταστρέφεται με άδεια της Αρχής (άρθρο 7 παρ. 7 του Ν 3305/2005). Άλλως, η παράταση, όταν πια δεν θα μπορεί να χρησιμοποιήσει η ίδια το γεννητικό υλικό, τι σημαίνει; Θα το κρατά μήπως και θα καταβάλλει το αντίτιμο της κρυοσυντήρησης, ώστε να το δωρίσει -κάποτε- σε συγγενή της σε πλάγια γραμμή κατά την επίσης νεοεισαχθείσα ΑΚ 1455 εδ. ε΄;
3. Σε κάθε περίπτωση, από τη στιγμή που δεν υφίσταται πλέον ανώτατο όριο διατήρησης του γεννητικού υλικού, αυτό, εφόσον διατεθεί, μπορεί να διατηρηθεί και να χρησιμοποιηθεί από τρίτα πρόσωπα (στο πλαίσιο ετερόλογης γονιμοποίησης) οποτεδήποτε. Το άρθρο 8 παρ. 1 του Ν 3305/2005 εξακολουθεί να απαγορεύει μεν τη διάθεση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων με οποιοδήποτε αντάλλαγμα προς τον δότη, όμως με προστεθέν με το άρθρο 5 του Ν 4958/2022 δεύτερο εδάφιο ορίζεται πλέον ότι: «Η απαγόρευση διάθεσης με αντάλλαγμα γεννητικού υλικού δεν αφορά στις νόμιμες διαδικασίες που αναφέρονται στη δωρεά, στην προμήθεια, στον έλεγχο, στην επεξεργασία, στη συντήρηση, στην αποθήκευση, στη διανομή, στην εισαγωγή και την εξαγωγή ανθρώπινων ιστών και κυττάρων, για τις οποίες οι Μονάδες Ι.Υ.Α. ή Τράπεζες Κρυοσυντήρησης έχουν λάβει ειδική άδεια από την Αρχή και την Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα λήψης και κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού δότη ή δότριας από Τράπεζα Κρυοσυντήρησης, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ληπτών τη δεδομένη χρονική περίοδο.». Αυτή η εισαχθείσα εξαίρεση δημιουργεί ευλόγως προβληματισμό ως προς το αν ανοίγει ένα παράθυρο διακίνησης γεννητικού υλικού με αντάλλαγμα.

4. Θα μπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι η κατάργηση του ανώτατου ορίου για τη διάρκεια της κρυοσυντήρησης θα οδηγήσει στην αύξηση της δωρεάς ωαρίων έναντι της καταστροφής τους. Αφού, δηλαδή, δεν υφίσταται πια επιστημονικά και νομοθετικά επιβαλλόμενο χρονικό όριο και μπορούν να χρησιμοποιούνται εσαεί, θα μπορούν να δωρίζονται και να χρησιμοποιούνται ακόμη και μετά από δεκαετίες, ώστε να μη γίνεται σπατάλη και καταστροφή γεννητικού υλικού. Αυτό φυσικά προϋποθέτει τη σχετική -δηλωμένη- βούληση των προσώπων από τα οποία προέρχεται το γεννητικό υλικό.
Ένα εύλογο ερώτημα είναι, άλλωστε, πώς συνδυάζεται ο σκοπός αυτός, αν πράγματι ενυπάρχει, έστω και άδηλα, στην κατάργηση του ανώτατου χρονικού ορίου, με την ταυτόχρονη προώθηση από τον Ν 4958/2022 της ομόλογης γονιμοποίησης εις βάρος της ετερόλογης, δια της εισαγωγής της κοινωνικής κρυοσυντήρησης ακριβώς με το επιχείρημα ότι μέσω αυτής εξασφαλίζεται η απόκτηση απογόνων βιολογικά συνδεόμενων με τη μητέρα. Λαμβανομένων υπόψη των διαπιστωμένων στο εξωτερικό μικρών ποσοστών επιστροφής των γυναικών προς χρήση των κατεψυγμένων ωαρίων τους σε συνδυασμό με το δεδομένο ότι για να αυξηθούν οι πιθανότητες σύλληψης, απαιτείται, όσο αυξάνει η ηλικία της ενδιαφερόμενης γυναίκας, όλο και μεγαλύτερος αριθμός ωαρίων προς κατάψυξη, φαίνεται, αντίθετα, πως οδηγούμαστε με μαθηματική ακρίβεια σε τεράστια σπατάλη γεννητικού υλικού, δεδομένου ότι η δωρεά του σε τρίτους, όταν θα έχει καταστεί πλεονάζον, αποτελεί στατιστικά την πιο σπάνια επιλογή.

5. Ας ελπίσουμε, πάντως, ότι μετά την επίτευξη και διάδοση της κρυοσυντήρησης ωοκυττάρων θα αποφεύγεται η κατάψυξη γονιμοποιημένων ωαρίων. Ήδη, όπως είναι γνωστό, έχουν γεμίσει οι τράπεζες με δεκάδες χιλιάδες εγκαταλελειμμένα κρυοσυντηρημένα (προ)έμβρυα και εξακολουθεί καθημερινά να παράγεται καινούργιο στοκ. Τώρα που η υαλοποίηση προσφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματα για τη διατήρηση των ωαρίων, είναι σημαντικό να γίνεται οικονομία στα γονιμοποιημένα ωάρια, ώστε να αποφεύγεται η σπατάλη ζωής. Πριν να επιτευχθεί η ασφαλής κατάψυξη ωαρίων ένα επιχείρημα υπέρ της κατάψυξης γονιμοποιημένων ωαρίων ήταν ακριβώς ότι υπήρχε σχετική ανάγκη, δεδομένου ότι δεν ήταν αποτελεσματική η κρυοσυντήρηση απλών ωαρίων. Αυτό πλέον δεν συντρέχει.
Σελ. 447Η ανάγκη για την τήρηση ενός μέτρου στην παραγωγή γονιμοποιημένων ωαρίων προκύπτει, άλλωστε, και από το άρθρο 7 παρ. 5 του Ν 3305/2005, σύμφωνα με το οποίο η δημιουργία ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων στο πλαίσιο νέου κύκλου θεραπείας δεν επιτρέπεται προ της εξαντλήσεως των υπαρχόντων κρυοσυντηρημένων, εφόσον ο αριθμός τους είναι επαρκής.
6. Έχει ξεκινήσει πάντως και στη χώρα μας συζήτηση για τη δημιουργία εθνικής τράπεζας κρυοσυντηρημένων γονιμοποιημένων ωαρίων προς «υιοθεσία» (με την έννοια της διάθεσής τους σε τρίτα πρόσωπα με σκοπό την απόκτηση τέκνου) κατά το παράδειγμα άλλων χωρών. Αυτονόητο είναι, βεβαίως, ότι δεν δύναται να λάβει χώρα τέτοια διάθεση, έστω και μέσω εθνικής τράπεζας ή οποιουδήποτε φορέα ήθελε ιδρυθεί, αν δεν έχει δηλωθεί η βούληση αυτή (της διάθεσης) από τα ζευγάρια από τα οποία προέρχεται το γεννητικό υλικό, καθώς αυτό αποτελεί (και) στοιχείο της προσωπικότητάς τους.
7. Τέλος, έχει υπάρξει μεν μεγάλη πρόοδος στις επιστημονικές μεθόδους, ώστε δεν φαίνεται απαραίτητο πια το ανώτατο όριο διάρκειας κρυοσυντήρησης, όμως, πόσο βέβαιοι μπορούμε να είμαστε για την υγεία των παιδιών που θα γεννηθούν από επί δεκαετίες κρυοσυντηρημένα ωάρια; Αυτό το δεδομένο δεν υφίσταται ακόμη, αφού μόλις συμπληρώθηκε δεκαετία από τότε που έπαψε να θεωρείται πειραματική μέθοδος η υαλοποίηση ωαρίων. Για τα κρυοσυντηρημένα έμβρυα έχουν αρχίσει να εμφανίζονται κάποιες έρευνες, αποτελεί, όμως, γενική παραδοχή ότι απαιτούνται επιδημιολογικές μελέτες παρακολούθησης σε βάθος χρόνου, προκειμένου να αποδειχθούν οι μακροπρόθεσμες συνέπειες στην υγεία των παιδιών. Αρκετοί είναι πάντως εκείνοι που αναρωτιούνται μήπως βιαζόμαστε πολύ να θεωρήσουμε ότι έχουμε παγώσει επιτυχώς τον χρόνο, προειδοποιώντας για τους κινδύνους της λογικής του «freeze it all».

IV. Τελικές σκέψεις
Κλείνοντας, ας μου επιτραπούν κάποιες τελικές σκέψεις επί του θέματος, οι οποίες συνδέονται με τον θεσμό της οικογένειας και την κατεύθυνση που φαίνεται να λαμβάνει μετά τον Ν 4958/2022 το οικογενειακό δίκαιο:
1. Η νομοθετική καθιέρωση της δυνατότητας κοινωνικής κρυοσυντήρησης εμπερικλείει αναγκαία μια περαιτέρω προώθηση από τον νόμο της μονογονεϊκής οικογένειας και δη της οικογένειας της μοναχικής γυναίκας. Η μητρότητα απομακρύνεται έτσι ακόμη περισσότερο από τη συντροφική σχέση, αφού μια γυναίκα που έχει κρυοσυντηρήσει ωάρια, έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να αποφασίσει τελικά την απόκτηση παιδιού χωρίς σύντροφο, δηλαδή τη μονογονεϊκότητα.

Και, βεβαίως, αυτό έχει και την αντίστροφη όψη, του περαιτέρω αποκλεισμού του άνδρα (ως μη χρειαζούμενου πια συντρόφου αλλά και ως μοναχικού υποψήφιου γονέα, στον οποίο ο νόμος δεν αναγνωρίζει την ίδια δυνατότητα, βλ. ΑΚ 1456). Η αρχή σε αυτό έχει γίνει ήδη από το 2002 με την εισαγωγή του δικαιώματος της μοναχικής γυναίκας να προσφύγει σε Ι.Υ.Α., επιλογή που κατά την άποψή μου εμπεριείχε ήδη μια αντίφαση προς την προϋπόθεση της ιατρικής αναγκαιότητας, η οποία μέχρι τον Ν 4958/2022 έπρεπε πάντως να συντρέχει απαραιτήτως.
2. Παράλληλα, φαίνεται να υπάρχει, έστω άδηλα και μερικώς, μια (επι)στροφή από την αρχή της κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας, για την οποία κάναμε για πρώτη φορά λόγο το 2002, προς την πρωταρχία του βιολογικού δεσμού, αφού η καθιέρωση της κοινωνικής κρυοσυντήρησης συνοδεύεται από την υπογράμμιση της βιολογική σύνδεσης μητέρας και τέκνου, που εξασφαλίζεται μέσω της μεθόδου.
3. Και, τέλος, μέσα σε όλα αυτά, όσο κι αν ψάξει κανείς στις διατάξεις του Ν 4958/2022 και την αιτιολογική του έκθεση δεν θα βρει ούτε μία άμεση αναφορά στο παιδί που θα γεννηθεί (και το συμφέρον του). Στεγνές αναφορές, όμως, στο «εφόσον η επιστήμη το επιτρέπει» προς αιτιολόγηση των νέων νομοθετικών επιλογών θα συναντήσει ουκ ολίγες.