Η προστασία των ζώων στο ελληνικό Σύνταγμα

Ομάδα Εργασίας
Δήμητρα Αργυρού (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Άννα Βούλτσου (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Πηνελόπη Καμπούρη (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Μαγδαληνή Κίτσιου (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Χριστίνα Λάγκα (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Γεωργία Πηλίγκου (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Ήλια Φιλοπούλου (Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Επιβλέπων:
Σπύρος Βλαχόπουλος (Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ)
Εισαγωγή
Η σχέση του ανθρώπου με τους υπόλοιπους έμβιους οργανισμούς μετρά χιλιάδες χρόνια και είναι σχέση αλληλεπίδρασης και εξάρτησης. Εκκινώντας από την αρχαία Ελλάδα, οι φιλοσοφικές αναζητήσεις της εποχής εκείνης σε σχέση με τον σκοπό της ύπαρξης των ζώων καταδεικνύουν την, ζωτικής σημασίας, σχέση του ανθρώπου με αυτά. Αξιοσημείωτη είναι η στάση διαφόρων φιλοσόφων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Πυθαγόρα, ο οποίος, σύμφωνα με αναφορές, συμβούλευε την αποχή από το κρέας, καθώς δεν θεωρούσε ότι είναι δίκαιο να χρησιμοποιούνται τα ζώα για την τροφή των ανθρώπων. Επιπλέον, ο ίδιος φιλόσοφος διατύπωσε και την άποψη πως «πρέπει να θεωρούμε πως όλα τα όντα που έχουν ψυχή ανήκουν στην ίδια οικογένεια». Στο πλαίσιο θεοκρατικών κοινωνιών η σχέση ανθρώπου και ζώων επηρεάστηκε από τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιουδαϊκή θρησκεία και η στάση της απέναντι στα ζώα, καθώς σταδιακά περιόρισε τις λατρευτικές πρακτικές που εμπεριείχαν θυσία ζώων και τις αντικατέστησε με προσευχές και διατροφικές απαγορεύσεις.
Κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα ο φιλοσοφικός διάλογος σε σχέση με την προστασία των ζώων από το δίκαιο έγινε εντονότερος. Ο J. Bentham, Άγγλος φιλόσοφος και νομικός, υποστήριξε ότι η ορθή συμπεριφορά του ανθρώπου προς τα ζώα είναι αυτή η οποία λαμβάνει ως κριτήριο τον πόνο αυτών χωρίς να έχει σημασία το αν έχουν λογική ή αν μιλάνε. Άλλοι φιλόσοφοι του 19ου αιώνα διατύπωσαν τα εξής: L. Gompertz (1824) «το καθήκον μας για την ευτυχία εφαρμόζεται σε σχέση με όλους τους ζωντανούς οργανισμούς» και Ed. Nicholson (1879) «τα ζώα έχουν το ίδιο φυσικό δικαίωμα για ζωή και ελευθερία όπως και οι άνθρωποι». Προχωρώντας στα μέσα του 20ου αιώνα ξεχωρίζουμε την φιλοσοφική προσέγγιση του Αμερικανού ακτιβιστή φιλοσόφου Tom Regan, ο οποίος αναγνωρίζει ότι τα ζώα είναι υποκείμενα ζωής και άρα έχουν ηθικά δικαιώματα τα οποία θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την μεταχείρισή τους από τον άνθρωπο και όχι να αντιμετωπίζονται ως περιουσιακά αντικείμενα. Τέλος, εντείνοντάς τον προβληματισμό σχετικά με την αντιμετώπιση των ζώων από το δίκαιο, ο Άγγλος φιλόσοφος του 21ου αιώνα, Scruton Roger, διερευνά το αν τα ζώα θα έπρεπε να έχουν δικαιώματα εφόσον δεν έχουν υποχρεώσεις, έννοια σύμφυτη του δικαιώματος.
Η φιλοσοφική αναζήτηση αναφορικά με τα ζώα απέφερε καρπούς στον τομέα του δικαίου κατά τον 19ό αιώνα. Τα πρώτα νομοθετήματα εμφανίστηκαν στην Αγγλία, την Γαλλία και τις Η.Π.Α και κατοχύρωναν το φυσικό δικαίωμα των ζώων για ζωή και ελευθερία. Απόρροια της τεχνολογικής εξέλιξης εκείνης της εποχής αποτέλεσε και η αλλαγή σε παγκόσμιο επίπεδο της σχέσης του ανθρώπου και των ζωικών οργανισμών. Από την μια πλευρά η εξέλιξη αυτή, οδήγησε στην υπερεκμετάλλευση των υπόλοιπων έμβιων οργανισμών, υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την επιστημονική πρόοδο και συνάμα για την βελτίωση της ζωής του ανθρώπου - βιομηχανοποίηση της κτηνοτροφίας και πειράματα σε ζώα -και από την άλλη, ενθάρρυνε την επιστημονική έρευνα της βιολογικής εγγύτητας ανθρώπου και ζώων ενώ, επιπλέον, συνέβαλε στην δημιουργία προσφορότερου εδάφους για συζήτηση αναφορικά με την ηθική και την νομική θέση των ζωικών οργανισμών. Μια αξιοσημείωτη προσπάθεια για την νομική προστασία των ζώων σε παγκόσμιο επίπεδο έγινε με την «Διακήρυξη για τα δικαιώματα των ζώων» από την UNESCO, το 1978. Ωστόσο, η διακήρυξη αυτή δεν έλαβε διεθνούς αποδοχής.
Η νομική επιστήμη διεθνώς έχει κάνει τα τελευταία χρόνια μεγάλα βήματα προς την προστασία των ζώων. Η παρούσα μελέτη προσδοκά να αποτελέσει έναν οδηγό για την ανάδειξη της συνταγματικής προστασίας των ζώων στην ελληνική και διεθνή έννομη τάξη καθώς και να προβληματίσει για το αν η προστασία τους είναι εν τέλει αποτελεσματική ή χρήζει διευρύνσεως. Αρχικώς θα γίνει μια παρουσίαση της προστασίας των ζώων μέσω του Ελληνικού Συντάγματος, θα ακολουθήσει μια συγκριτική μελέτη των Συνταγμάτων άλλων κρατών – χωρών σε σχέση με την προστασία των ζώων και τέλος θα αναδειχθεί η προβληματική της συμπερίληψης ξεχωριστού άρθρου στο Ελληνικό Σύνταγμα αναφορικά με την αυτοτελή προστασία των ζώων.
Ι. Ελληνική Έννομη τάξη και Σύνταγμα
Στην Ελληνική έννομη τάξη παρά το γεγονός ότι υπάρχουν ποικίλα νομοθετικά κείμενα για την προστασία των ζώων (άγρια ζώα, ζώα συντροφιάς κτλ.), στο Σύνταγμα δεν γίνεται ρητή αναφορά σε αυτά. Το γεγονός ωστόσο, ότι δεν απαντάται ο όρος «πανίδα» σε κάποιο άρθρο, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει άμεση προστασία αυτής. Ο συντακτικός νομοθέτης του 1975 με το άρθρο 24 θέλησε να προστατεύσει το φυσικό περιβάλλον, το οποίο περιλαμβάνει και τους ζωικούς οργανισμούς.
Α. Σύνταγμα 1975
Για πρώτη φορά, με την αναθεώρηση του Συντάγματος, το 1975, η προστασία του περιβάλλοντος συμπεριελήφθη σε συνταγματικό κείμενο στην Ελλάδα.. Το άρθρο 24 του Συντάγματος και δη η πρώτη παράγραφος διαρθρώθηκε ως εξής:
«Η προστασία τοῦ φυσικοῦ καὶ πολιτιστικοῦ περιβάλλοντος ἀποτελεῖ ὑποχρέωσιν τοῦ Κράτους. Το Κράτος υποχρεοῦται νὰ λαμβάνῃ ἰδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα πρὸς διαφύλαξιν αὐτοῦ. Νόμος καθορίζει τὰ ἀφορῶντα εἰς τὴν προστασίαν τῶν δασῶν καὶ τῶν δασικῶν ἐν γένει ἐκτάσεων. Απαγορεύεται η μεταβολὴ τοῦ προορισμού τῶν δημοσίων δασῶν καὶ τῶν δημοσίων δασικών ἐκτάσεων, πλὴν ἂν προέχῃ διὰ τὴν Ἐθνικὴν Οἰκονομίαν ἡ ἀγροτικὴ ἐκμετάλλευσις τούτων ἢ ἄλλη χρῆσις ἐκ δημοσίου συμφέροντος ἐπιβαλλομένη».
Η συμπερίληψη της προστασίας του περιβάλλοντος σε διάταξη συνταγματικού επιπέδου αποτέλεσε καινοτομία, όχι μόνο για τα ελληνικά αλλά και για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, καθώς εκείνη την εποχή ήταν αντικείμενο ρύθμισης σε ελάχιστα ευρωπαϊκά Συντάγματα. Ειδικότερα, για πρώτη φορά στο ελληνικό Σύνταγμα εισήχθησαν διατάξεις για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος καθώς και διατάξεις για τον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και τους αναγκαίους μηχανισμούς εφαρμογής τους.
Β. Αναθεώρηση του 2001
Το 2001 έλαβε χώρα η δεύτερη αναθεώρηση του Συντάγματος του 1975, με την οποία το άρθρο 24 έλαβε την μορφή, την οποία διατηρεί έως και σήμερα. Το γράμμα του άρθρου διευρύνθηκε. Συγκεκριμένα, στην πρώτη παράγραφο της διάταξης, στο εδάφιο α’ προστέθηκε η φράση «και δικαίωμα του καθενός», ενώ στο εδάφιο β’ κατοχυρώθηκε ρητά η αρχή της αειφορίας.
Με την προσθήκη της ως άνω φράσης, χορηγήθηκε ατομικό δικαίωμα προστασίας του περιβάλλοντος, πέρα από το υφιστάμενο κοινωνικό. Με την νέα ρύθμιση, για να ενεργοποιηθεί το δικαίωμα στο περιβάλλον, ούτε είναι αναγκαία η μεσολάβηση του κράτους ούτε χρειάζεται να συνδέεται η άσκηση αυτού με το δημόσιο συμφέρον. «Καθένας», πλέον, έχει δικαίωμα να προστατεύει το περιβάλλον, ανεξάρτητα από τις δράσεις του κράτους, ακριβώς επειδή η ίδια η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του (άρθρο 5 παρ.1 Συντ.) εξαρτάται από ένα βιώσιμο περιβάλλον. Με τον όρο «καθένας» νοείται κάθε πρόσωπο εντός της ελληνικής επικράτειας, ανεξαρτήτως εθνικότητας, καθώς το περιβάλλον ως έννομο αγαθό είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ.1 Συντ.). Αντικείμενο του δικαιώματος που παρέχεται στο άτομο, είναι, όπως επισημάνθηκε, η προστασία του περιβάλλοντος και όχι απλώς η χρήση ή η διαχείρισή του. Το δικαίωμα αυτό μπορεί να ασκείται θετικά ή και αρνητικά, δηλαδή το άτομο μπορεί να αδιαφορεί για το περιβάλλον αρκεί να μην το βλάπτει συνειδητά. Επιπλέον τριτενεργεί, δηλαδή προσιδιάζει και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών μέσω των διατάξεων περι γειτονικού δικαίου, προστασίας της προσωπικότητας, της ιδιοκτησίας και των αδικοπραξιών του Αστικού Κώδικα.
Η δεύτερη διαφοροποίηση του άρθρου 24 του Συντάγματος του 2001 σε σχέση με το προγενέστερο, έγκειται στην ρητή αναφορά της «αρχής της αειφορίας». Η συγκεκριμένη αρχή τύγχανε νομολογιακής αναγνώρισης από τη δεκαετία του 1990, μέσω της τελολογικής ερμηνείας του άρθρου 24 του Συντάγματος , ενώ πλέον λογίζεται ως νομικός κανόνας. Η ανάδειξή της ως νομικού κανόνα συνεπάγεται αφενός, υποχρέωση των διοικητικών και νομοθετικών οργάνων να εναρμονίζουν τις αποφάσεις τους με την εν λόγω αρχή και αφετέρου, επαγρύπνηση του δικαστή για την τήρηση αυτής. Επομένως, η αρχή της αειφορίας είναι αναγκαίο να λαμβάνεται υπόψη κατά την άσκηση δικαιωμάτων, όπως αυτό της οικονομικής ελευθερίας (άρθρο 5 παρ.1 Συντ.) και της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 παρ.1 Συντ.).
Ως βιώσιμη ή αειφόρος ανάπτυξη ορίζεται η συμβατή, η φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη, η οποία δεν εξαντλεί τους φυσικούς πόρους αλλά τους διαφυλάσσει όχι όμως μόνο για τις παρούσες αλλά και για τις μέλλουσες γενιές ,ώστε να υπάρχει ισότητα ικανοποιήσεως των αναγκών μεταξύ των γενεών. Η αρχή αυτή θέτει όριο στην οικονομική ανάπτυξη, η οποία πρέπει να είναι συμβατή με την βιωσιμότητα. Ενδεικτική είναι η απόφαση του ΣτΕ 2760/1994 περί εκτροπής του ποταμού Αχελώου σύμφωνα με την οποία «Από την ίδια διάταξη (του άρθρου 24 του Συντάγματος) απορρέουν οι περιορισμοί εκείνοι στην αναπτυξιακή πολιτική της πολιτείας, που είναι αναγκαίοι για την πρόληψη της βλάβης του φυσικού περιβάλλοντος, σε τρόπο ώστε όχι κάθε ανάπτυξη αλλά μόνο η βιώσιμη, δηλ. εκείνη που δεν επιφέρει βλάβη στο περιβάλλον και άρα είναι διατηρήσιμη και όχι πρόσκαιρη, να είναι επιτρεπτή από το Σύνταγμα».
Γ. Το περιβάλλον ως νομική έννοια
Η έννοια του περιβάλλοντος, όπως ήδη από το 1975 ισχύει, χρήζει διευκρινίσεως. Περιβάλλον και φύση δεν αποτελούν έννοιες ταυτόσημες. Η σύνδεση μεταξύ των δύο εννοιών έγκειται στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες οι οποίες επηρεάζουν τις φυσικές ισορροπίες. Επομένως, υπάρχει το εν στενή έννοια περιβάλλον, δηλαδή το φυσικό περιβάλλον και το εν ευρεία έννοια περιβάλλον, το οποίο περιλαμβάνει το ανθρωπογενές (άνθρωπος, κοινωνικοί, πολιτιστικοί και πολιτικοί θεσμοί) και το φυσικό περιβάλλον. Το άρθρο 24 του Συντάγματος προστατεύει το περιβάλλον εν ευρεία έννοια, επειδή ακριβώς υπάρχει εν τέλει ταυτότητα συμφερόντων ανθρώπου και περιβάλλοντος. Γίνεται αντιληπτό, με βάση τον ως άνω ορισμό, ότι στην κρατική υποχρέωση προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος περιλαμβάνεται και η υποχρέωση προστασίας της άγριας πανίδας κατά την πλήρη ποικιλία της. Η συγκεκριμένη άποψη φαίνεται να ενισχύεται και από τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η ΣτΕ 414/2017, στην οποία κρίθηκε πως είναι δυνατή η έκδοση κανονιστικής πράξης περί επ’ αόριστον απαγορεύσεως της θήρας σε ορισμένη έκταση, η οποία πληροί τις προϋποθέσεις χαρακτηρισμού της ως Καταφυγίου Άγριας Ζωής (ΚΑΖ), και πριν η εν λόγω έκταση χαρακτηριστεί ως καταφύγιο. Ειδικότερα, μελετώντας τις σκέψεις 4 και 7 της απόφασης, αναφέρεται χαρακτηριστικά πως «Η ερμηνεία αυτή των ως άνω διατάξεων υπαγορεύεται από τις συνταγματικές διατάξεις περί προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος (άρθρο 24 παρ. 1), θεμελιώδης συνιστώσα της οποίας είναι η διατήρηση και προστασία της άγριας ζωής, ιδίως σε εκτάσεις του χώρου που κατεξοχήν προσφέρονται γι’ αυτό, εναρμονίζεται δε και με την διέπουσα το δίκαιο του περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αρχή της πρόληψης».
Επιπροσθέτως, στο άρθρο 24 του Συντάγματος συμπεριλήφθηκε κατά την αναθεώρηση και μία ερμηνευτική δήλωση για την έννοια του δάσους, το οποίο αποτελεί μέρος του φυσικού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την ερμηνευτική δήλωση το δάσος είναι ένα ολόκληρο οικοσύστημα το οποίο στην έκτασή του περιλαμβάνει χλωρίδα και πανίδα. Επομένως, υπό την σκέπη της προστασίας του δάσους προστατεύονται τα άγρια ζώα και τα ενδιαιτήματα τους. Χαρακτηριστική απόφαση αποτελεί η ΣτΕ 2731/1997 αναφορικά με την προστασία της αρκούδας της Πίνδου και τη μη διάνοιξη τμήματος της Εγνατίας Οδού. Στην έβδομη σκέψη της απόφασης διατυπώνονται τα εξής: «Επειδή, κατά το άρθρον 24 του Συντάγματος, η πολιτεία υποχρεούται να λαμβάνει προληπτικά μέτρα διά την προστασίαν του φυσικού περιβάλλοντος, ουσιώδες στοιχείον του οποίου είναι η πανίς και ιδίως τα απειλούμενα ή κινδυνεύοντα είδη αυτής. Εξ άλλου, κατά την παγίαν νομολογίαν του Δικαστηρίου τούτου (2759-61/94) η συνταγματική απαίτησις της ως άνω προληπτικής προστασίας πρέπει να ενσωματούται εις πάσαν δημοσίαν πολιτικήν και ενέργειαν του Κράτους, η οποία ούτω και μόνον καθίσταται βιώσιμος και επιτρεπτή». Και στη συγκεκριμένη απόφαση έχουμε ρητή αναφορά στην έννοια της βιωσιμότητας καθώς και στην έννοια της πανίδας, ως ουσιώδους στοιχείου του φυσικού περιβάλλοντος. Η διατήρηση λοιπόν της πανίδας και της βιοποικιλότητάς της φαίνεται να αποτελεί και αυτή υποχρέωση του κράτους απορρέουσα από το άρθρο 24 του Συντάγματος.
Δ. Η νομική έννοια του ζώου
Με αφορμή την παραπάνω απόφαση κρίνεται αναγκαίο να αναζητηθεί η νομική έννοια του ζώου. Ως ζώα λογίζονται όλα τα έμψυχα όντα που δεν είναι ανθρώπινα. Η προστασία των ζώων από νομική πλευρά προσδιορίζεται ως το σύνολο κανόνων που υποχρεώνουν τον άνθρωπο είτε να απέχει από πράξεις οι οποίες μπορούν να βλάψουν τα ζώα είτε να προβαίνει σε ενέργειες για την προστασία τους. Οι κανόνες αυτοί αφορούν κυρίως την συνομοταξία των σπονδυλωτών ζώων, καθώς αυτά θεωρούνται ανώτερα αξιολογικά ζώα σε σύγκριση με τα ασπόνδυλα και τα ζωικά είδη που δύσκολα διακρίνονται από τα φυτά. Οι δύο τελευταίες κατηγορίες αντιμετωπίζονται ενιαία από το δίκαιο, η αξία τους δεν διαφέρει από εκείνη των φυτών και προστατεύονται μέσω της προστασίας της βιοποικιλότητας (έννοια που θα αναλυθεί παρακάτω), με μικρές εξαιρέσεις. Η έννομη τάξη αδιαφορεί για τα άτομα όταν δεν κινδυνεύει το είδος και δέχεται την επέμβαση του ανθρώπου στο είδος όταν η βιοποικιλότητα παραμένει αλώβητη. Αντιθέτως το δίκαιο στην συνομοταξία των σπονδυλωτών ενδιαφέρεται για το άτομο ανεξαρτήτως του είδους και της βιοποικιλότητας. Η διαφορετική αυτή προστασία δικαιολογείται από το γεγονός ότι τα σπονδυλωτά έχουν ανεπτυγμένο νευρικό σύστημα και είναι ικανά να αντιδρούν σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος εκφράζοντας πόνο, δυσφορία, ευχαρίστηση ενώ συνάμα το αυτό σύστημα συντελεί στοιχειώδεις διανοητικές λειτουργίες, όπως είναι η μνήμη. Η αυξημένη προστασία των σπονδυλωτών ζώων οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι αυτά μοιάζουν περισσότερο με τον άνθρωπο και αφετέρου στο ότι αποτελούν βασικό προϊόν της διατροφής του ανθρώπου. Η ηθική αυτή επιλογή φανερώνει την ανθρωποκεντρική προσέγγιση πίσω από την υιοθετηθείσα νομοθεσία. Ουσιαστικά δεν προστατεύονται τα ζώα ως αυθύπαρκτα όντα αλλά ως μέσα για την επίτευξη των σκοπών του ανθρώπου (τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου είναι αυτοσκοπός). Για παράδειγμα το γεγονός ότι αποτελούν βασικό μέρος της διατροφής του ανθρώπινου είδους επιβάλλει την περαιτέρω προστασία τους και την καλή υγεία τους ώστε να μην μεταδοθούν ασθένειες στον άνθρωπο.
Παρά το γεγονός, ωστόσο, ότι επικρατεί η ανθρωποκεντρική προσέγγιση και η προστασία των ζώων έχει παρακολουθηματικό χαρακτήρα της προστασίας του ανθρώπου, δίχως την αναγνώριση δικαιωμάτων σε αυτά, ο κοινός νομοθέτης έχει μεριμνήσει για την ευζωία τους. Με βάση το άρθρο 2 παρ.2 του νόμου 4830/2021 πρέπει να τηρούνται οι ακόλουθες αρχές για την ευζωία των ζώων συντροφιάς :
i. Ελευθερία από την πείνα και τη δίψα, με πρόσβαση σε τροφή και νερό, κατάλληλα σε ποιότητα και ποσότητα.
ii. Ελευθερία από άσκοπη ταλαιπωρία και καταπόνηση, με ασφαλές και καθαρό κατάλυμα στέγασης και ανάπαυσης, που προστατεύει από αντίξοες καιρικές συνθήκες.
iii. Ελευθερία από πόνο, τραυματισμό και ασθένεια, με κατάλληλη φροντίδα και κτηνιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
iv. Ελευθερία από φόβο και αγωνία, με την κατάλληλη συμπεριφορά και μεταχείριση.
v. Ελευθερία έκφρασης φυσιολογικής συμπεριφοράς, με κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης και κοινωνικοποίησης.
Με την νομοθετική πρόβλεψη των ως άνω αρχών περιορίζεται το δικαίωμα κυριότητας του ιδιοκτήτη επάνω στα δεσποζόμενα, τα οποία αντιμετωπίζονται από το αστικό δίκαιο ως κινητά πράγματα. Ο περιορισμός ενός θεμελιώδους συνταγματικού δικαιώματος, όπως αυτό της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 Συντ.), προκειμένου τα έμψυχα αυτά όντα να αποκτήσουν την μεταχείριση που τους αρμόζει, είναι θεμιτός και από την άποψη ότι τα ζώα συντροφιάς προστατεύονται ανακλαστικά και από το δικαίωμα στην προσωπικότητα του ιδιοκτήτη τους.
Αντίστοιχος περιορισμός, υπήρξε και στο δικαίωμα στην θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13 Συντ.) με την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας 1751/2021. Με την εν λόγω απόφαση το ΣτΕ, έκανε δεκτή την αίτηση ακυρώσεως, υποβληθείσα από την Πανελλαδική Φιλοζωική και Περιβαλλοντική Ομοσπονδία (ΠΦΠΟ), της ΚΥΑ του Υπουργού Ανάπτυξης και Τροφίμων και του αναπληρωτή Υπουργού Ανάπτυξης με τίτλο Καθορισμός των αναγκαίων συμπληρωματικών μέτρων για την εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΚ) 1099/2009 του Συμβουλίου, σχετικά με τη σφαγή ζώων σε σφαγεία στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων. Ειδικότερα, κατά τα κριθέντα, εσφαλμένα θεώρησε ο κανονιστικός νομοθέτης ότι δεσμευόταν από το άρθρο 4 παρ.4 του εν λόγω Κανονισμού να επιτρέψει τη θρησκευτική σφαγή χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση των ζώων, καθώς σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 2 του Ν.1197/1981, που απηχεί τις σύγχρονες και σύμφωνες με το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιλήψεις περί της μεταχείρισης των ζώων κατά τη σφαγή τους, απαγορεύει ήδη τη θανάτωση θηλαστικών στα σφαγεία χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση. Το ΣτΕ, σε αυτή την απόφαση, αξιοποιώντας το άρθρο 26 παρ.2 του Κανονισμού 1099/2009, ρύθμισε το ζήτημα της σφαγής χωρίς αναισθητοποίηση στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετών παρέχοντας τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία στα ζώα.
ΙΙ. Διεθνής και Ευρωπαϊκή έννομη τάξη
Η προστασία των ζώων στο ελληνικό δίκαιο δέχτηκε επιρροές τόσο από την ενωσιακή όσο και από τη διεθνή έννομη τάξη. Ειδικότερα, μέσω της ενσωμάτωσης των σχετικών ενωσιακών οδηγιών και της κύρωσης, αντίστοιχα, των διεθνών περιβαλλοντικών συμβάσεων, εμπλουτίζεται το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 24 του Συντάγματος και διαμορφώνεται μαζί με αυτό ένα πολυεπίπεδο σύστημα προστασίας του περιβάλλοντος με επάλληλα επίπεδα αναφοράς, συνέργειας και συμπληρωματικότητας.
Α. Η Ευρωπαϊκή έννομη τάξη
Στην πυραμίδα των κανόνων δικαίου, κατά την κρατούσα άποψη, οι κανόνες της ευρωπαϊκής εννόμου τάξεως υπερέχουν ακόμη και του Συντάγματος, καθώς αλλιώς η Ευρωπαϊκή ένωση δεν θα μπορούσε να εφαρμόσει ενιαίους κανόνες σε όλα τα κράτη μέλη.
Ερευνώντας το πρωτογενές δίκαιο της Ένωσης η προστασία του περιβάλλοντος , μέρος του οποίου αποτελούν τα ζώα, αναφέρεται αρχικώς στο άρθρο 3 της ΣΕΕ ως σκοπός της ένωσης και έπειτα εξειδικεύεται στα άρθρα 11, 13, 191 και 192 της ΣΛΕΕ. Ειδικότερα στο άρθρο 13 ΣΛΕΕ, καθίσταται σαφές πως η καλή διαβίωση των ζώων ως ευαίσθητων όντων πρέπει να λαμβάνεται πλήρως υπόψη κατά τη διαμόρφωση και την εφαρμογή της πολιτικής της Ένωσης από τα κράτη μέλη στους τομείς της γεωργίας, της αλιείας, των μεταφορών, της εσωτερικής αγοράς, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης και του διαστήματος. Το εν λόγω άρθρο έχει αποτελέσει έρεισμα πολλών κανονισμών και οδηγιών για την προστασία των ζώων, των οποίων τα κείμενα έχουν ενσωματωθεί στην ελληνική έννομη τάξη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα εξής:
Κανονισμός (ΕΚ) 1/2005 του Συμβουλίου: Με τον εν λόγω Κανονισμό ρυθμίστηκε η μεταφορά ζώντων σπονδυλωτών ζώων μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και προβλέφθηκαν οι έλεγχοι που πρέπει να δημιουργούνται σε ζώα που εισέρχονται ή εξέρχονται από την ΕΕ. Σκοπός του αποτελεί η διασφάλιση της καλής διαβίωσης των ζώων και η πρόληψη τραυματισμού ή περιττού πόνου σε αυτά.
Κανονισμός (ΕΚ) 1099/2009 του Συμβουλίου: Με τον εν λόγω Κανονισμό ρυθμίστηκαν ζητήματα της προστασίας των ζώων κατά τη θανάτωσή τους. Ειδικότερα, θεσπίστηκαν κανόνες καλής μεταχείρισης για τη θανάτωση ή τη σφαγή των ζώων που να τα προφυλάσσουν από τον πόνο, την αγωνία, τον φόβο και κάθε άλλου είδους ταλαιπωρία.
Β. Διεθνές Δίκαιο
Στον τομέα του διεθνούς δικαίου δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ζώα εντάσσονται στο προστατευόμενο, ως ανθρώπινο δικαίωμα, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον. Στην υπόθεση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) “Herrmann κατά Γερμανίας”, κυριαρχεί η θέση ότι τα ζώα τυγχάνουν διττής προστασίας από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ): είτε ως περιουσία είτε ως όντα καθεαυτά. Εμπίπτουν, λοιπόν, στο προστατευτικό πεδίο τόσο του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ για την πλήρη προστασία των ιδιοκτητών των ζώων, όσο και του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ ως μέρος ενός υγιούς, βιώσιμου και ισορροπημένου περιβάλλοντος.
Επιπροσθέτως, πολλές συμβάσεις, με πιο βασικές την σύμβαση της Βέρνης για την διατήρηση της άγριας ζωής του φυσικού περιβάλλοντος και της σύμβασης του Ρίο το 1992 για την βιολογική ποικιλότητα, θέτουν τα θεμέλια για την προστασία της πανίδας σε διεθνές επίπεδο. Συγκεκριμένα για τα ζώα συντροφιάς, η Ελλάδα έχει κυρώσει με τον Ν 2017/1992, την Ευρωπαϊκή σύμβαση για την προστασία των ζώων συντροφιάς του Συμβουλίου της Ευρώπης. Με βάση την πρώτη παράγραφο του άρθρου 28 του Συντάγματος: «Oι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου.» και επομένως η προστασία των ζώων στην εθνική έννομη τάξη ερείδεται και σε διεθνή κείμενα.
ΙΙI. Συγκριτικό πλαίσιο
1. Εισαγωγή
Αναμφίβολα το συγκριτικό δίκαιο αποτελεί ένα σημαντικό ερμηνευτικό βοήθημα στον χώρο του συνταγματικού δικαίου. Ιδιαίτερα στην ελληνική έννομη τάξη η δικαιοσυγκριτική μέθοδος συνδέεται σε ορισμένους τομείς με την ιστορική ερμηνεία καθώς το Σύνταγμα σε μεγάλο βαθμό των διατάξεων του έχει ως πρότυπο τις διατάξεις αλλοδαπών συνταγματικών κειμένων.
Τα περισσότερα ευρωπαϊκά Συντάγματα του 19ου αιώνα, όπως και τα ελληνικά Συντάγματα της Επανάστασης, επηρεάστηκαν από τη γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, από τα Συντάγματα της Γαλλικής επανάστασης και από το αγγλικό δίκαιο, κυρίως το “Habeas Corpus Act”. Το ισχύον Σύνταγμα του 1975 έχει την εμφανή επίδραση του γερμανικού Θεμελιώδους Νόμου και του ισχύοντος ιταλικού Συντάγματος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το άρθρο 24 (προστασία του περιβάλλοντος) και το άρθρο 25 παρ.1 και 2 (γενικές διατάξεις για την εγγύηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων από το κράτος) του Συντάγματος, τα οποία είναι θεσπισμένα κατά το πρότυπο των άρθρων 9, 2 και 3 του ιταλικού Συντάγματος.
Είναι, επομένως, σαφές ότι μια δικαιοσυγκριτική προσέγγιση του ζητήματος της προστασίας των ζώων σε επίπεδο συνταγματικής τάξης αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για την επισκόπηση των ζητημάτων που πραγματεύεται η παρούσα έρευνα.
2. Οι μορφές των συνταγματικών κειμένων
Υπάρχουν τέσσερις μορφές συνταγματικών διατάξεων που σχετίζονται με την προστασία των ζώων. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει συνταγματικούς κανόνες που αναφέρονται στα ζώα χωρίς, όμως, να έχουν ως αντικείμενο την προστασία τους. Στην προκειμένη τα ζώα αντιμετωπίζονται σαν εθνικά σύμβολα, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το Σύνταγμα του Νεπάλ της 9ης Νοεμβρίου 1990, όπου στο άρθρο 7.2 η αγελάδα ορίζεται ως το εθνικό ζώο της χώρας και ο λοφιοφόρος (μονάλ) ως το εθνικό πτηνό.
Στο συγκεκριμένο επίπεδο, τα ζώα μπορούν, επίσης, να αναφέρονται στο Σύνταγμα ως αντικείμενο του γεωργικού τομέα. Ειδικότερα, στο άρθρο 14 του Συντάγματος του Αφγανιστάν: «Το κράτος, στα πλαίσια των οικονομικών του δυνατοτήτων, σχεδιάζει και εφαρμόζει αποτελεσματικά προγράμματα για ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας, βελτίωση των οικονομικών, κοινωνικών και συνθηκών διαβίωσης των αγροτών, των κτηνοτρόφων και των αποίκων καθώς και των βιοπορισμό των νομάδων…».
Η δεύτερη κατηγορία συνταγματικών διατάξεων αφορά την προστασία των ζώων αλλά όχι υπέρ αυτών των ίδιων. Τα ζώα εδώ λαμβάνονται υπόψιν ως στοιχεία του ανθρώπινου περιβάλλοντος, καθώς η προστασία τους είναι αναγκαίο στοιχείο για την διατήρηση του οικοσυστήματος. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει και το Ελληνικό Σύνταγμα, καθώς δεν υπάρχει συγκεκριμένη διάταξη που να προστατεύει τα ζώα και να αναφέρεται σε αυτά ρητώς. Ακόμη, στο Σύνταγμα της Κροατίας, στο άρθρο 52 αναφέρονται τα ζώα ως στοιχείο της πανίδας: «Η θάλασσα, η ακτή, τα νησιά, τα ύδατα, ο εναέριος χώρος, οι ορυκτοί πόροι και άλλα φυσικά περιουσιακά στοιχεία, καθώς και η γη, τα δάση, η χλωρίδα και η πανίδα, άλλα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, ακίνητα και αγαθά ιδιαίτερης πολιτιστικής, ιστορικής, οικονομικής ή οικολογικής σημασίας που ορίζεται από το νόμο ότι ενδιαφέρουν τη Δημοκρατία της Κροατίας απολαμβάνουν την ειδική προστασία της…».
Ακόμη, αυτή η μορφή κανόνα συναντάται και στο Σύνταγμα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας (1982). Η παράγραφος 2 του άρθρου 9 του Συντάγματος επισημαίνει την έλλογη χρήση των φυσικών πόρων και την προστασία των σπάνιων ζώων και φυτών. Η έμφαση εδώ δίδεται στη διατήρηση αυτών των φυσικών πόρων προς όφελος των ανθρώπων και της οικολογικής ισορροπίας. Σύμφωνα με την εν λόγω διάταξη: «Το κράτος διασφαλίζει την ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων και προστατεύει τα σπάνια ζώα και φυτά. Οικειοποίηση ή καταστροφή των φυσικών πόρων από οποιονδήποτε οργανισμό ή άτομο με οποιοδήποτε μέσο απαγορεύεται».
Οι ως ανωτέρω διατάξεις μπορούν ευλόγως να χαρακτηριστούν ως ανθρωποκεντρικές, καθώς η προστασία των ζώων είναι δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με τα ανθρώπινα συμφέροντα και τους ευρύτερους στόχους της περιβαλλοντικής διατήρησης και της διαχείρισης των πόρων. Μολονότι, αυτές οι διατάξεις ενδέχεται να ωφελούν έμμεσα τα ζώα με το να προστατεύουν τα οικοσυστήματά τους, η προσοχή παραμένει εστιασμένη στα ανθρωποκεντρικά συμφέροντα.
Η τρίτη κατηγορία συνταγματικών κανόνων αναφέρεται στην προστασία των ζώων ως αρμοδιότητας της νομοθετικής εξουσίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η συνταγματική διάταξη αναθέτει συγκεκριμένες εξουσίες ή ευθύνες σχετικά με την προστασία των ζώων στην κυβέρνηση ή τις αρμόδιες αρχές. Εδώ παρατίθενται παραδείγματα από τους Συνταγματικούς Χάρτες της Ελβετικής Συνομοσπονδίας και της Γερμανίας.
Αναλυτικότερα, στο άρθρο 80 του Ομοσπονδιακό Συντάγματος της Ελβετικής Συνομοσπονδίας της 18ης Απριλίου 1999 εξουσιοδοτείται η Ομοσπονδία να νομοθετήσει σχετικά με την προστασία των ζώων. Ο Χάρτης ορίζει αρκετούς τομείς, τους οποίους η Συνομοσπονδία είναι υπεύθυνη να ρυθμίζει, όπως για παράδειγμα τη διατήρηση και τη φροντίδα των ζώων, τα πειράματα σε ζώα, τη χρήση των ζώων, την εισαγωγής ζώων και ζωικών προϊόντων, το εμπόριο ζώων, τη μεταφοράς ζώων, καθώς και τη σφαγής των ζώων.
Επιπροσθέτως, το άρθρο 74 του Συνταγματικού Χάρτη της Γερμανίας του 1949 απονέμει συγχρόνως νομοθετική εξουσία τόσο στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση όσο και στα κρατίδια (Länder) για διάφορα θέματα. Η υποσημείωση 20 του άρθρου 74 καθορίζει ότι η νομοθετική εξουσία επεκτείνεται στην προστασία των ζώων, μεταξύ άλλων τομέων που σχετίζονται με τα τρόφιμα και τη γεωργία.
Τέλος, στην τέταρτη κατηγορία συνταγματικών διατάξεων ανήκουν οι περιπτώσεις όπου τα ζώα προστατεύονται αυτοτελώς ως έμβια όντα, χωρίς η προστασία τους να συνδέεται με τον άνθρωπο. Περαιτέρω, προστατεύεται η εγγενής αξία του ζώου ως ζωντανού οργανισμού. Ταυτόχρονα, σε αυτό το επίπεδο προστατεύονται όχι ως μέρος της πανίδας ή συστατικό στοιχείο του περιβάλλοντος, αλλά ως υποκείμενα συνταγματικής προστασίας. Υπό αυτό το πρίσμα θα μπορούσε να λεχθεί πως αυτή η κατηγορία ανήκει στην θεωρία του βιοκεντρισμού, δηλαδή επικεντρώνεται στο συμφέρον του ίδιου του ζώου, ενώ στον αντίποδα βρίσκεται η ανθρωποκεντρική θεωρία. O βιοκεντρισμός πρόκειται για ηθική προοπτική που υποστηρίζει ότι όλη η ζωή αξίζει ίσης ηθικής εκτίμησης ή έχει την ίδια ηθική υπόσταση. Αν και στοιχεία βιοκεντρισμού μπορούν να βρεθούν σε πολλές θρησκευτικές παραδόσεις, η φιλοσοφική ηθική στη δυτική παράδοση αντιμετώπισε το θέμα με συστηματικό τρόπο μόνο στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ορισμένες χώρες που εμπίπτουν παράλληλα και σ’ αυτήν την κατηγορία είναι η Γερμανία, η Ελβετία, η Ινδία και η Βραζιλία που αναλύονται ενδελεχώς παρακάτω.
3. Συντάγματα άλλων χωρών
Στη συνέχεια, θα αναλυθούν 5 χώρες και συγκεκριμένα η Γερμανία, η Ελβετία, η Γαλλία, η Ινδία και η Βραζιλία ως περιπτώσεις που εντάσσονται στις ως άνω 4 κατηγορίες, προκειμένου να επιτευχθεί πληρέστερη εμβάθυνση στο πλαίσιο της συγκριτικής έρευνας αναφορικά με τη συνταγματική προστασία των ζώων.
3.α. Γερμανία
Η Γερμανία αποτελεί μια από τις χώρες που έχει ενσωματώσει στο Σύνταγμα της την ρητή προστασία των ζώων. Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας των ζώων ήταν αποτέλεσμα πολυάριθμων κοινωνικών και νομοθετικών προκλήσεων που αφορούσαν τη μεταχείριση των ζώων και τα δικαιώματά τους. Η συμβολή των κινημάτων προστασίας των ζώων και η ευαισθητοποίηση του κόσμου για το εν λόγω ζήτημα αποτέλεσαν την κινητήρια λίθο για την υιοθέτηση συνταγματικής προστασίας των ζώων στην Γερμανία.
Η αναθεώρηση του Γερμανικού Συντάγματος το 2002 αποτέλεσε ορόσημο στην πορεία της κατοχύρωσης της προστασίας των ζώων. Η προσθήκη του άρθρου 20α του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συντάγματος, επιβάλλει στο κράτος μια υποχρέωση προστασίας των ζώων. Προσδιορίζει ρητά την υποχρέωση της κυβέρνησης να προστατεύει τη φυσική βάση της ζωής, έχοντας σαν διατύπωση την ακόλουθη: «Αναλαμβάνοντας (έτσι) την ευθύνη του για τις επόμενες γενιές, το κράτος προστατεύει τα φυσικά θεμέλια της ζωής και τα ζώα…». Ο όρος «ζώο» καλύπτει όλα τα είδη και δεν αναφέρεται μόνο στα σπονδυλωτά, ενώ η έννοια της προστασίας αφήνεται απροσδιόριστη από τον Γερμανό νομοθέτη.
Το άρθρο 20α έχει σαν αποκλειστικό αποδέκτη το κράτος. Η Υποχρέωση του πολίτη για την προστασία των ζώων δεν θεμελιώνεται. Για τον δικαστή η υποχρέωση είναι διττή: από τη μία πλευρά δεσμεύεται να ερμηνεύσει και να εφαρμόσει τους κανόνες δικαίου υπό το φως της εν λόγω συνταγματικής διάταξης, ενώ από την άλλη, πρέπει να καταδικάζει στο Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο κάθε νόμο αντίθετο προς τον σκοπό του άρθρου 20α.

Η εισαγωγή αυτού του άρθρου αναμφίβολα ανταποκρίθηκε στην αυξημένη ευαισθητοποίηση του κόσμου σχετικά με την προστασία των ζώων και την ανάγκη για νομική προστασία τους. Οι πολίτες και οι οργανώσεις προστασίας των ζώων διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην επίτευξη αυτής της αλλαγής και αποτέλεσαν ταυτόχρονα μια σημαντική πηγή επίδρασης στους νομοθέτες.
Επιπρόσθετα, η διαρκής εξέλιξη της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας καθώς και η εφαρμογή ευρωπαϊκών οδηγιών που αφορούν την συνταγματική προστασία των ζώων επέφεραν και τις ανάλογες αλλαγές, που διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο για την διαμόρφωση της Γερμανικής νομοθεσίας. Η Γερμανία εφάρμοσε αρκετούς νόμους και κανονισμούς που προστατεύουν τόσο τα δικαιώματα των ζώων όσο και την ευζωία τους.
Αναμφίβολα, ο συνδυασμός της κοινωνικής ευαισθητοποίησης, της επιρροής των κινημάτων προστασίας των ζώων και της ευρωπαϊκής νομοθεσίας - οδήγησε στην ρητή συνταγματική προστασία των ζώων στη Γερμανία.
3.β. Ελβετία
Η πρώτη χώρα που συμπεριέλαβε στο Σύνταγμά της διατάξεις για την προστασία των ζώων, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ήταν η Ελβετία. Η μεταρρύθμιση της προστασίας των ζώων ήταν ένα ενεργό θέμα στο ελβετικό κοινοβούλιο επί δεκαετιών.
Το 1893 οι Ελβετοί και τα καντόνια ψήφισαν υπέρ της συνταγματικής απαγόρευσης κάθε μεθόδου σφαγής κατά την οποία τα ζώα δεν αναισθητοποιούνται πριν από την αφαίμαξη. Η Ελβετία έγινε η πρώτη χώρα στον κόσμο που επέβαλε το καθήκον να αναισθητοποιούν τα ζώα πριν από τη σφαγή. Η διάταξη αυτή, παρά το γεγονός ότι αποτέλεσε αντικείμενο διαρκούς διαμάχης, ίσχυσε για σχεδόν ογδόντα χρόνια.
Έπειτα, το 1973 η συντριπτική πλειοψηφία του ελβετικού λαού και όλων των καντονιών ψήφισε υπέρ της αναθεώρησης του άρθρου για τη σφαγή, που τροποποιεί το πρώην Ομοσπονδιακό Σύνταγμα έτσι ώστε να συμπεριλάβει μια γενική ρήτρα για την καλή διαβίωση των ζώων. Με τον τρόπο αυτό, η Ελβετία έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που συμπεριέλαβε την καλή μεταχείριση των ζώων ως ζήτημα στο Σύνταγμά της. Η νέα διάταξη κατοχύρωνε ουσιαστική νομοθεσία, με αποτέλεσμα το σύνολο του θέματος της καλής μεταχείρισης των ζώων να είναι αποκλειστικά ομοσπονδιακό ζήτημα. Κατά συνέπεια, παραχωρήθηκε στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση εκτεταμένη εξουσία για τη ρύθμιση της καλής μεταχείρισης των ζώων σε όλα τα επίπεδα.
Πράγματι, υπό τη συνταγματική τροποποίηση του 1973, ο Ελβετός νομοθέτης δεν εξουσιοδοτείται μόνο να εκδίδει νόμους για την προστασία των ζώων, αλλά έχει υποχρέωση να το πράξει. Συγκεκριμένα, η ρήτρα καλής μεταχείρισης των ζώων καθοδηγεί τον νομοθέτη να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα που είναι αναγκαία, με σκοπό να διασφαλίσει την καλή μεταχείριση των ζώων ως ομοσπονδιακό καθήκον και ταυτόχρονα παρέχει τη βάση για ενιαία ρύθμιση της ελβετικής νομοθεσίας για την καλή διαβίωση των ζώων. Παράλληλα, το καθήκον να αναισθητοποιούνται τα ζώα πριν από τη σφαγή διαγράφηκε από το συνταγματικό άρθρο, δεδομένου ότι αυτό έπρεπε τώρα να συνταχθεί ως επίσημο νομοσχέδιο και να εγκριθεί από το νομοθετικό σώμα.
Είκοσι επτά χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο πλήρους συνταγματικής αναθεώρησης, η ρήτρα για την καλή διαβίωση των ζώων αντικαταστάθηκε από το άρθρο 80 του ισχύοντος Ομοσπονδιακού Συντάγματος που τέθηκε σε ισχύ το 2000. Ωστόσο, η διάταξη υπέστη μόνο «στιλιστικές αλλαγές», παραμένοντας ουσιαστικά ίδια. Η ρήτρα για την καλή διαβίωση των ζώων δεν απαγορεύει κάποια συγκεκριμένη δραστηριότητα, αλλά μάλλον απαιτεί από τον νομοθέτη να θεσπίσει νόμο για την καλή διαβίωση των ζώων που θα ισχύει για το σύνολο της χώρας.
Η σημαντικότερη, θα λέγαμε, διάταξη στο Ομοσπονδιακό Σύνταγμα της Ελβετίας ήλθε ως απάντηση στην αυξανόμενη εθνική και διεθνή συζήτηση για τη διαγονιδιακή έρευνα. Η Ελβετία ψήφισε μια συνταγματική τροποποίηση το 1992 αναφερόμενη στα ρυθμιστικά όρια της γονιδιακής τεχνολογίας. Μαζί με άλλες οδηγίες, δήλωσε ότι η «αξιοπρέπεια των πλασμάτων» ή αλλιώς το «Wurde der Kreatur» πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από τους ερευνητές. Με τη διατύπωση του άρθρου 120 (Genie genetique dans le domaine non humain), την πιο σημαντική διάταξη για την προστασία των ζώων, εισάγεται μια νέα νομική έννοια, αυτή της αξιοπρέπειας του ζώου, χαρακτηριστικό το οποίο, μέχρι εκείνη τη στιγμή, ταίριαζε μόνο σε ανθρώπινο ον.
Αναλυτικότερα, στη διάταξη του άρθρου 120: «2. Η Συνομοσπονδία νομοθετεί για τη χρήση αναπαραγωγικού και γενετικού υλικού από ζώα, φυτά και άλλους οργανισμούς. Στο πλαίσιο αυτό, λαμβάνει υπόψη την αξιοπρέπεια των ζωντανών οργανισμών καθώς και την ασφάλεια των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος, και προστατεύει τη γενετική ποικιλότητα των ζωικών και φυτικών ειδών».
Ως αξιοπρέπεια νοείται η ίδια η αξία του ζώου που πρέπει να γίνεται σεβαστή από τα άτομα που ασχολούνται με αυτό. Προσβολή της αξιοπρέπειας του ζώου υπάρχει όταν ο καταναγκασμός που του επιβάλλεται δεν δικαιολογείται από κάποιο υπέρτερο συμφέρον, ειδικά όταν στο ζώο προκαλούνται πόνοι και βλάβες, όταν τίθεται σε κατάσταση άγχους ή υποβιβασμού, όταν υφίσταται παρεμβάσεις που τροποποιούν έντονα το φαινότυπό του ή τις ικανότητές του, ή ακόμα όταν χρησιμοποιείται υπερβολικά ως όργανο.
Μάλιστα, προς υποστήριξη για τη διατήρηση μιας διοικητικής απόφασης για την απόρριψη ορισμένων επιστημονικών πειραμάτων σε πρωτεύοντα, το επιχείρημα που προβλήθηκε ήταν πως η βλάβη που προκλήθηκε στα υποκείμενα της έρευνας υπερτερούσε των αναμενόμενων ερευνητικά οφελών. Ακόμη, το Ομοσπονδιακό Ανώτατο Δικαστήριο αποδέχθηκε την εγγενή αξία των ζώων: «Ακόμη κι αν [η αξιοπρέπεια των ζώων] δεν μπορεί και δεν πρέπει να εξισωθεί με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αυτό απαιτεί πράγματι ότι τα φυσικά πλάσματα, τουλάχιστον σε ένα ορισμένο βαθμό, να θεωρούνται και να εκτιμώνται ως ίσης αξίας με τους ανθρώπους…».
Ελβετοί νομικοί μελετητές έχουν διακρίνει αυτή τη δεοντολογική αντίληψη της αξιοπρέπειας (που μερικές φορές αναφέρεται ως «βιοκεντρική» ή «ηθική» αξιοπρέπεια) από ένα «παθοκεντρικό» μοντέλο, το οποίο επικεντρώνεται αποκλειστικά στην εμπειρία των ζώων. Έχει υποστηριχθεί ότι η παθοκεντρική (βιωματική) προσέγγιση είναι πολύ στενή εννοιολογικά, αφού δεν προσφέρει καμία βάση για την προστασία της εγγενούς αξίας νεκρών ζώων ή ασπόνδυλων- δεν έχει αποδειχθεί να αισθάνονται- και δεδομένου ότι δεν προστατεύει κανένα ζώο από «ταπεινωτικές» πρακτικές που δεν το βλάπτουν άμεσα (όπως ανόητα χτενίσματα ή κοστούμια). Παρά αυτό το σκέλος της ανάλυσης της δεοντολογικής αξιοπρέπειας, φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο κύριος άξονας της ελβετικής συνταγματικής πρακτικής αποβλέπει κυρίως στην εμπειρία των ζώων. Είναι αλήθεια ότι οι μελετητές που προτιμούν μια δεοντολογική προσέγγιση αναγνωρίζουν, ωστόσο, ότι οι ελβετικές νομικές διαδικασίες σπάνια θέτονται σε δράση για να τιμωρηθούν πράξεις που παραβιάζουν μια καθαρά βιοκεντρική αντίληψη της αξιοπρέπειας, εφόσον αυτές δεν προκαλούν αποδεδειγμένη βλάβη στα ζώα.
3.γ. Γαλλία
Στο σύνταγμα της Γαλλίας τα ζώα προστατεύονται ως μέρος του ευρύτερου περιβάλλοντος, όπως άλλωστε και στο άρθρο 24 του Ελληνικού Συντάγματος. Στη Γαλλία, η προστασία του περιβάλλοντος αναγνωρίστηκε ως θεμελιώδης αρχή της Γαλλικής Δημοκρατίας το 2005 μέσω του «Περιβαλλοντικού Χάρτη» (Charte de l’Environnement) που αποτελείται από 10 άρθρα και της ένταξης του στο προοίμιο του Γαλλικού Συντάγματος δίνοντας του συνταγματική αξία.
Η ενσωμάτωση του «Περιβαλλοντικού Χάρτη» στο προοίμιο του Γαλλικού Συντάγματος (1958) κατέστησε εφικτή την ενίσχυση της συγκεκριμένων μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος, οδηγώντας στην υιοθέτηση και εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων που περιλαμβάνουν και τα ζώα ως βασικά στοιχεία του οικοσυστήματος καθώς η ευημερία τους είναι άμεσα συνδεδεμένη με την διατήρηση του περιβάλλοντος. Υπο αυτό το πρίσμα η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί μέσο προστασίας των ζώων και του φυσικού τους οικοτόπου. Η συνταγματική προστασία των ζώων ήταν ευρείας αποδοχής τόσο από οικολόγους όσο και από φιλοζωικές οργανώσεις.
Το 2018, προτάθηκε μια νέα συνταγματική τροποποίηση για την ενίσχυση της προστασίας του περιβάλλοντος στη Γαλλία, η οποία και υπερψηφίστηκε από τις δύο Βουλές. Αυτή η τροπολογία πρότεινε την προσθήκη ενός νέου άρθρου στο γαλλικό Σύνταγμα που θα αναγνώριζε την υποχρέωση του Κράτους για διατήρηση του περιβάλλοντος και της βιολογικής ποικιλότητας. Η αιτιολόγηση της τροπολογίας αυτής βασίζεται στο γεγονός ότι οι μέχρι τότε μεταρρυθμίσεις δεν κατέστησαν εφικτή τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων και μέσω αυτής της τροπολογίας θα καθίστανται δυνατή η περαιτέρω ενίσχυση της προστασίας του περιβάλλοντος στη Γαλλία, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των ζώων ως μέρος του οικοσυστήματος.
Πάραυτα, η προτεινόμενη τροποποίηση προκάλεσε ένα κύμα συζητήσεων. Κάποιοι θεώρησαν, ότι αυτή η τροποποίηση δεν ήταν απαραίτητη, επειδή η προστασία του περιβάλλοντος είχε ήδη κατοχυρωθεί στο γαλλικό Σύνταγμα από το 2005 μέσω του «Περιβαλλοντικού Χάρτη». Ενώ άλλοι υποστήριζαν πως αυτή η τροποποίηση είναι απαραίτητη για την ενίσχυση της προστασίας του περιβάλλοντος στις δημόσιες πολιτικές.
Το 2020 έγινε μια νέα προσπάθεια για τη συνταγματική θέσπιση των υποχρεώσεων του Κράτους για την προστασία του περιβάλλοντος και ό,τι αυτό περιλαμβάνει. Ωστόσο, η συνταγματική αυτή πρόταση δεν υπερψηφίστηκε από τις δύο Βουλές και συνεπώς μία τέτοια κατοχύρωση δεν κατέστη δυνατή.
Ως εκ τούτου, η συνταγματική προστασία των ζώων στο γαλλικό σύνταγμα υφίσταται σαν προστασία του ευρύτερου περιβάλλοντος. Στη Γαλλία, η προστασία του περιβάλλοντος αναγνωρίστηκε ως θεμελιώδης αρχή της Γαλλικής Δημοκρατίας το 2005 και ενισχύθηκε το 2021 με συνταγματική τροποποίηση που αναγνωρίζει το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον για όλους τους πολίτες. Είναι φανερό ότι, οι συνταγματικές τροποποιήσεις ενίσχυσαν την προστασία των ζώων ως στοιχείων του οικοσυστήματος.
Από την ανάδειξη των συνταγματικών κειμένων που προηγήθηκε παραπάνω, προκύπτει η ποικιλομορφία που παρουσιάζουν οι συνταγματικές διατάξεις, είτε προστατεύοντας κάποιο ζώο, είτε προστατεύοντας το σύνολο των ζωών, είτε κατοχυρώνοντας άμεσους κανόνες εφαρμογής έναντι όλων, είτε θεσπίζοντας θεσμούς που απευθύνονται αποκλειστικά στον νομοθέτη. Επιπρόσθετα, όλες αυτές οι διατάξεις αποτελούν συνταγματικούς κανόνες με κανονιστική ισχύ.
Παρά το γεγονός ότι η συνταγματική προστασία των ζώων είναι ένα μειοψηφικό φαινόμενο παγκοσμίως, η έννομη τάξη κινείται προς την υιοθέτηση της γεγονός που αποκαλύπτεται από την ταχύτατη προστασία των ζώων σε νομοθετικό επίπεδο αλλά και από την εξελισσόμενη ηθική διάσταση στη σχέση μεταξύ ανθρώπων και ζώων.
3.δ. Ινδία
Η Ινδία υπήρξε η πρώτη χώρα που προχώρησε σε συμπερίληψη της προστασίας του ζώου στο Σύνταγμά της. Συγκεκριμένα, στο τμήμα IV-A στο άρθρο 51Α του Ινδικού Συντάγματος με τον τίτλο «Θεμελιώδη Καθήκοντα» θεσπίζονται τα εξής:
«Θα πρέπει να είναι καθήκον κάθε πολίτη της Ινδίας-… (ζ) να προστατεύει και να βελτιώνει το φυσικό περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των δασών, των λιμνών, των ποταμών και της άγριας ζωής, και να έχει συμπόνια για τα ζωντανά πλάσματα·…» .
Η ανωτέρω διάταξη απευθύνεται σε όλους τους Ινδούς πολίτες. Συγκεκριμένα, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ινδίας επεξέτεινε αυτό το καθήκον σε όλους τους κατοίκους της Ινδίας, κρίνοντας ότι «το κράτος είναι ένα σώμα, αποτελούμενο από το σύνολο των κατοίκων», ενώ το χαρακτήρισε παράλληλα και ως «συλλογικό καθήκον του κράτους». Μέσω του δικαστικού συστήματος υπεβλήθη στο κράτος ένα ηθικό καθήκον να θεσπίζει νόμους σύμφωνα με τα καθήκοντα που περιέχονται στο άρθρο 51A.
Πιο αναλυτικά, το θεμελιώδες καθήκον της συμπόνιας, μολονότι δεν ορίζεται ρητώς, θεωρείται ως η ικανότητα να αισθάνεται κανείς τον πόνο του άλλου σαν να επρόκειτο για δικό του πόνο. Αυτό το καθήκον προστέθηκε το 1976 στην 42η συνταγματική τροποποίηση για να φέρει το ινδικό Σύνταγμα σε αρμονία με το άρθρο 29 παράγραφος 1 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Ενώ τα Θεμελιώδη Καθήκοντα δεν μπορούν να προβληθούν στα δικαστήρια, συχνά παρέχουν αρωγή για την ερμηνεία συνταγματικών και άλλων θεμάτων.
Στην υπόθεση ‘Animal Welfare Board of India κατά A. Nagaraja & Ors. (2014)’, το Ανώτατο Δικαστήριο όρισε ότι η συμπόνια για όλα τα ζωντανά πλάσματα περιλαμβάνει ανησυχία για τον πόνο και την ευημερία τους. Το δικαστήριο, ακόμη, θεώρησε πως το 51Α (ζ) παράλληλα με το καθήκον ανάπτυξης επιστημονικής ιδιοσυγκρασίας, σύμφωνα με το 51Α (η) αποτελούν τη “Magna Carta” της νομολογιακής προστασίας των δικαιωμάτων των ζώων στην Ινδία.
Μια ακόμα σημαντική διάταξη, που αξίζει να αναφερθεί, αποτελεί το άρθρο 48 του ινδικού Συντάγματος του 1950 σχετικά με την οργάνωση της γεωργίας και κτηνοτροφίας, η οποία αναφέρει χαρακτηριστικά: «Το κράτος προσπαθεί να οργανώνει τη γεωργία και την κτηνοτροφία σε σύγχρονους και επιστημονικούς προσανατολισμούς και ειδικότερα, να λάβει μέτρα για τη διατήρηση και τη βελτίωση των φυλών, και την απαγόρευση της σφαγής αγελάδων και μόσχων και άλλων γαλακτοπαραγωγών και συρόμενων βοοειδών».
Ακόμη, σύμφωνα με το άρθρο 48Α, που προστέθηκε μετά την 42η συνταγματική τροποποίηση του 1976: «Το Κράτος προσπαθεί να προστατεύει και να βελτιώνει το περιβάλλον και να προστατεύει τα δάση και την άγρια ζωή της χώρας». Αυτό το άρθρο θέτει την υποχρέωση στο κράτος να προστατεύει το περιβάλλον και την άγρια ζωή.
Περαιτέρω, η Ινδία προχώρησε σε απαγόρευση ορισμένων πολιτιστικών εκδηλώσεων, όπως το «Jallikattu» (παραδοσιακό γεγονός κατά το οποίο ένας ταύρος απελευθερώνεται σε ένα πλήθος ανθρώπων και πολλοί από τους συμμετέχοντες προσπαθούν να αρπάξουν τη μεγάλη καμπούρα στην πλάτη του ταύρου και με τα δύο χέρια και να κρεμαστούν από αυτόν, ενώ ο ταύρος προσπαθεί να δραπετεύσει) εστιάζοντας στην εμπειρία των ζώων. Αυτές οι πολιτιστικές εκδηλώσεις περιλαμβάνουν σωματικό και ψυχικό βασανισμό των ζώων για σκοπούς ανθρώπινης ευχαρίστησης και απόλαυσης. Η ανάλυση του Δικαστηρίου επικεντρώθηκε στην αξία των βιωμάτων των ζώων και εφάρμοσε ένα πρότυπο «Βέλτιστο Συμφέρον των Ειδών» για να καθορίσει τι πρέπει να απαγορευτεί. Πρόκειται για ένα πλαίσιο που χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση διαφορετικών περιπτώσεων, με μεγάλη έμφαση στην κατανόηση και τον σεβασμό των εμπειριών των ζώων.
3.ε. Βραζιλία
Το Υπουργείο Γεωργίας, Κτηνοτροφίας και Προμήθειας Τροφίμων αναφέρει ότι τα πρώτα μέτρα για τον σεβασμό των ζώων θεσπίστηκαν το 1934 με το διάταγμα 24.645. Το άρθρο 3 του τελευταίου αναγνωρίζει ορισμένες πτυχές των αισθήσεων των ζώων, όπως και των ψυχολογικών τους αναγκών.
Όσον αφορά σε συνταγματικό επίπεδο, αακολουθώντας την παγκόσμια τάση προστασίας του περιβάλλοντος, το Ομοσπονδιακό Σύνταγμα της Βραζιλίας του 1988 αφιέρωσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο (Κεφάλαιο VI) στην προστασία της πανίδας και της χλωρίδας της χώρας και καθόρισε τα νομικά πρότυπα για την προστασία του περιβάλλοντος.
Με το άρθρο 225 του βραζιλιάνικου Συντάγματος, η πανίδα προστατεύεται, υπό τους όρους του νόμου, ενώ απαγορεύονται και οι πρακτικές που θέτουν σε κίνδυνο τις βιολογικές λειτουργίες του ζώου, που προκαλούν εξαφάνιση ειδών ή υποβάλλουν τα ζώα σε πράξεις σκληρότητας. Όμως, ελλείψει ειδικότερης νομοθετικής διάταξης, δεν γεννάται υποχρέωση έναντι των ιδιωτών, ενώ αντίθετα δεσμεύεται το σύνολο των δημοσίων αρχών.
Αξίζει να αναφερθεί, πως βρίσκοντας επαρκές στήριγμα στο άρθρο 225 του Συντάγματος, το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο αποφάσισε να απαγορεύσει τις λαϊκές παραδόσεις που περιλαμβάνουν πόνο των ζώων και επιβεβαίωσε την αντισυνταγματικότητα νομοθεσίας Ομόσπονδου Κράτους που επέτρεπε το ‘Farra do Boi’ ή αλλιώς το «Φεστιβάλ του Βοδιού». Κατά τη διάρκεια αυτού του φεστιβάλ, αμέτρητα βόδια σε όλη την πολιτεία Santa Catarina της Βραζιλίας βασανίζονται φρικτά και μεθοδικά. Τις μέρες πριν ξεκινήσει το ‘Farra do Boi’, τα βόδια λιμοκτονούν. Το πολυήμερο φεστιβάλ ξεκινά όταν οι μεθυσμένοι χωρικοί αφήνουν τα βόδια ελεύθερα και τα κυνηγούν, χτυπούν, κλωτσούν και επιτίθενται σ’ αυτά με ξύλα, μαχαίρια, μαστίγια, πέτρες, λόγχες από μπαμπού, σχοινιά και οτιδήποτε άλλο πιάσουν στα χέρια τους. Τα βασανιστήρια κλιμακώνονται καθώς το φεστιβάλ συνεχίζεται. Τα «τυχερά» ζώα δραπετεύουν στη θάλασσα και πνίγονται. Όσα βόδια επιζήσουν από το μαρτύριο τελικά θανατώνονται και οι σάρκες τους μοιράζονται στους συμμετέχοντες.
Το 1997, το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Βραζιλίας αποφάνθηκε σε αστική αγωγή δημοσίου συμφέροντος κατά της πολιτείας Santa Catarina [ii]: «... αν και είναι καθήκον του κράτους να εγγυηθεί σε όλους την έκφραση των πολιτιστικών δικαιωμάτων, οι πολιτιστικές εκφράσεις πρέπει να συμμορφώνονται με τον συνταγματικό κανόνα του άρθρου 225, ο οποίος απαγορεύει κάθε πρακτική που υποβάλλει τα ζώα σε σκληρότητα. Συνεπώς, η εκδήλωση που ονομάζεται «Φεστιβάλ του Βοδιού» παραβιάζει τον προαναφερθέντα συνταγματικό κανόνα». Αυτή η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου αποτέλεσε ένα ιστορικό ορόσημο στην ανάπτυξη της προστασίας των ζώων στη Βραζιλία, αναγνωρίζοντας ότι τα ζώα έχουν το δικαίωμα σε νομική προστασία από τον πόνο και την κακομεταχείριση. Επιβεβαίωσε, επίσης, τα δικαιώματα των ζώων να εκπροσωπούνται στα δικαστήρια και να διασφαλίζονται από το δίκαιο της χώρας.
Δυστυχώς, οι αρχές της Santa Catarina απέτυχαν να επιβάλουν αυτήν την απαγόρευση και οι σκληρές εκδηλώσεις ‘Farra do Boi’ συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Η μόνη αλλαγή που έχει γίνει είναι στο όνομα, σε μια προφανή προσπάθεια να παρακάμψουν τον νόμο που απαγορεύει το ‘Farra do Boi’. Αυτό το φρικτό μαρτύριο ονομάζεται τώρα ‘Brincadeira do Boi’ (Παιχνίδια του Βοδιού) και συνεχίζει να πραγματοποιείται κρυφά.
Τέλος, διάσπαρτες προσπάθειες έχουν πραγματοποιηθεί από τους δήμους και τις πολιτείες της Βραζιλίας προκειμένου να συμμορφωθούν με τον θεμελιώδη νόμο του κράτους. Για παράδειγμα, η πόλη του Σάο Πάολο θέσπισε νόμο για την επιβολή θετικών καθηκόντων σε άτομα με ζώα[1]
αναφορικά με τη φροντίδα τους. Η πόλη του Ρίο ντε Τζανέιρο απαγόρευσε τα τσίρκο και τα σόου που χρησιμοποιούν ζώα για παραστάσεις και περιόρισε την ιδιοκτησία τέτοιων ζώων μόνο σε εξουσιοδοτημένους ζωολογικούς κήπους. Η πολιτεία του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ θέσπισε Κώδικα για την Προστασία των Ζώων κ.λπ..
4. Νομικοί Πολιτισμοί
Παρακάτω, θα επιδιώξουμε τη συγκέντρωση των μοναδικών χαρακτηριστικών, αξιών και προσεγγίσεων που διαμορφώνουν τα νομικά συστήματα και οι πρακτικές ανά τις ηπείρους, σε συνάρτηση πάντοτε με το δίκαιο των ζώων, με στόχο την ανάδειξη διαφόρων νομικών πολιτισμών. Κατά την παρουσίαση αυτών των διαφορετικών νομικών πολιτισμών, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε τον πλούτο που φέρνει κάθε ήπειρος στο παγκόσμιο νομικό μωσαϊκό. Η κατανόηση και ο σεβασμός αυτών των διαφορών προωθεί μια παγκόσμια νομική κοινότητα που ευδοκιμεί στη συμμετοχή, τη συνεργασία και τον αμοιβαίο σεβασμό.
4.α. Δύση
Οι θεωρητικοί λόγοι που οδήγησαν στην προστασία των ζώων μέσω των Συνταγμάτων δεν είναι οι ίδιοι μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών. Στη Δύση, στις χώρες της ιουδαίο-χριστιανικής παράδοσης, η προστασία των ζώων είναι πρόσφατη, το οποίο είναι αποτέλεσμα της συνεκτίμησης των βιωμάτων των ζώων. Παραδοσιακά, ο δυτικός κόσμος χαρακτηρίζεται από μια «κουλτούρα εκμετάλλευσης ζώων». Το ζώο, ειδικά στο παρελθόν, υπήρξε απλώς ένα αντικείμενο. Ο Χριστιανισμός υποστήριξε αυτή την αντίληψη για τα ζώα, με τη δημιουργία ενός ανυπέρβλητου φραγμού μεταξύ της ανθρωπότητας και των ζώων, όπως η γνωστή θεωρία του μεγάλου Γάλλου φιλοσόφου René Descartes (1596-1650) για το ζώο-μηχανή.
Η ηθική διαφορά μεταξύ ενός κουταβιού και ενός φορητού υπολογιστή μπορεί να φαίνεται προφανής, αλλά δεν ήταν καθόλου προφανής στον πατέρα της σύγχρονης δυτικής φιλοσοφίας, τον René Descartes. Ο Descartes πίστευε ακράδαντα ότι τα ζώα ήταν απλώς πολύπλοκες φυσικές μηχανές χωρίς εμπειρίες και ότι ως αποτέλεσμα, ήταν το ίδιο πράγμα με λιγότερο περίπλοκες μηχανές, όπως τα ρολόγια. Θεωρούσε ότι οι σκέψεις και το μυαλό είναι ιδιότητες μιας άυλης ψυχής. Έτσι, οι άνθρωποι έχουν υποκειμενική εμπειρία μόνο επειδή έχουν άυλες ψυχές που κληρονομούν στο φυσικό τους σώμα. Ωστόσο, τα ζώα, σύμφωνα με τον ίδιο, δεν δείχνουν σημάδια ότι κατοικούνται από λογικές ψυχές: δεν μιλούν, ούτε φιλοσοφούν και έτσι τους λείπει η ψυχή και το μυαλό. Τελικά, λοιπόν, ο Descartes πίστευε ότι τα ζώα δεν ήταν πολύ διαφορετικά από τα αυτοκίνητα ή τους υπολογιστές, καθώς ήταν μηχανικά αντικείμενα και όχι ζωντανά υποκείμενα.
Σε αντίδραση στις ως άνω αναφερθέντες αντιλήψεις αναπτύχθηκαν ποικίλες θεωρίες για την προστασία των ζώων. Οι πρώτες θεωρίες βασίστηκαν σε «ανθρωπιστικές» εκτιμήσεις, δηλαδή βασισμένες στα ηθικά συναισθήματα των ανθρώπων προς τα ζώα. Οι δεύτερες είχαν ως στόχο την προστασία των ζώων καθ’ εαυτή, η οποία βασίζεται στα συμφέροντα των ζώων. Υπό την επίδραση Αγγλοσαξόνων φιλοσόφων (Jeremy Bentham, Peter Singer κ.λπ.) η ηθική προστασία του ζώου εμφανίστηκε και ταυτόχρονα αναδείχθηκε μια νέα αντίληψη για τη σχέση ανθρώπου και ζώου με βάση την ικανότητα των ζώων να αισθάνονται πόνο και ευχαρίστηση. Στη Δύση, οι συνταγματικοί κανόνες για την προστασία των ζώων λαμβάνουν υπόψη την ευαισθησία αυτών (όπως είδαμε στην Γερμανία, Ελβετία κ.λπ.).
4.β. Ασία και Ωκεανία
Η ασιατική ήπειρος εν γένει, με πολλά αναπτυσσόμενα έθνη και παράλληλα με τον μισό πληθυσμό και τα ζώα του πλανήτη, ανέφερε στο παρελθόν τακτικά πολλές περιπτώσεις βίαιης μεταχείρισης ζώων. Αυτό περιλαμβάνει ζώα που υποφέρουν από υποσιτισμό, κακομεταχείριση, ζώα που δεν σφάζονται με τον κατάλληλο τρόπο κ.λπ.
Μεγάλο ζήτημα θεωρούνται και τα αδέσποτα στις περιοχές αυτές. Στην Ινδία, για παράδειγμα, υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 30 εκατομμύρια αδέσποτα σκυλιά που περιφέρονται στους δρόμους! Όμως και τα ζώα που χρησιμοποιούνται για εργασίες (όργωμα, μεταφορά αγαθών κ.λπ.), όπως ταύροι, άλογα, καμήλες, μουλάρια και γαϊδούρια είναι συχνά εξασθενημένα και καταπονούνται πέραν των δυνατοτήτων τους.
Η σκληρότητα που επιδεικνύεται στην άγρια ζωή εμφανίζεται όταν τα άγρια ζώα χρησιμοποιούνται για ψυχαγωγία. Βλάπτονται με διάφορους τρόπους από τους ανθρώπους για να μπορέσουν να τα ιππεύσουν (για παράδειγμα ιππασία ελέφαντα), να κολυμπήσουν με αυτά, να τα χαϊδέψουν, καθώς και να τα παρακολουθήσουν να χορεύουν και να κάνουν κόλπα. Τα ζώα που χρησιμοποιούνται για έρευνα, δοκιμές και διδασκαλία «επωφελούνται» από τα ελάχιστα τεθειμένα πρότυπα καλής μεταχείρισης, αλλά ο κανόνας είναι ότι οι περισσότερες χώρες εξακολουθούν να στερούνται της κατάλληλης ρύθμισης.
Όλα τα παραπάνω μπορούν να αποδοθούν σε αρκετούς παράγοντες. Αρχικά, τα επίπεδα αναλφαβητισμού διατηρούνται αρκετά χαμηλά, κάτι το οποίο συμβάλλει σημαντικά στην κακή κατανόηση της καλής διαβίωσης των ζώων, κάτι το οποίο διαφαίνεται από τον αριθμό των μη συμμορφούμενων πρακτικών που εξακολουθούν να επικρατούν. Η φτώχεια και το χαμηλό εισόδημα μπορούν με τη σειρά τους να οδηγήσουν σε κακές πρακτικές διαβίωσης των ζώων, ιδιαιτέρως όταν απειλείται η ίδια η ευημερία των ανθρώπων.
Ακόμη, οι περισσότερες θρησκείες που επικρατούν στην περιοχή απαιτούν τα ζώα να τυγχάνουν καλής μεταχείρισης και να διασφαλίζεται η ευημερία τους. Ωστόσο, οι θρησκευτικές απαιτήσεις δεν γίνονται αντιληπτές και κατανοητές, με αποτέλεσμα τα ζώα να βιώνουν κακή μεταχείριση, ειδικά όταν σφάζονται για κατανάλωση. Οι πολιτιστικές πρακτικές σε ορισμένες χώρες μπορεί να θεωρηθούν ότι έρχονται σε αντίθεση με τις αποδεκτές αξίες για την καλή διαβίωση των ζώων. Αυτό φαίνεται από τις διατροφικές προτιμήσεις (κρέας σκύλου) ορισμένων κοινοτήτων της περιοχής.
Τον τελευταίο καιρό, προβληματισμοί ως προς την καλή διαβίωση των ζώων έχουν κερδίσει έδαφος. Η συμπερίληψη της καλής μεταχείρισης των ζώων στο τρίτο στρατηγικό σχέδιο (2001-2005) από τον Παγκόσμιο Οργανισμό για την Υγεία των Ζώων (OIE) αναγνώρισε την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση του κοινού και την ανάγκη για κυβερνητική ηγεσία στην ανάπτυξη πολιτικών και κατευθυντήριων γραμμών για την καλή διαβίωση των ζώων.
Το 2008, η Αυστραλία πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη και τη διαμόρφωση της περιφερειακής στρατηγικής για την ευημερία των ζώων για την Ασία, την Άπω Ανατολή και την Ωκεανία (Regional Animal Welfare Strategy for Asia, the Far East and Oceania -RAWS-) με βάση την Αυστραλιανή Στρατηγική για την Ευημερία των Ζώων για τη βελτίωση της καλής μεταχείρισης των ζώων .
Η RAWS με μέλη από διάφορες ασιατικές χώρες, όπως η Μαλαισία, το Μπουτάν, η Κίνα, η Ινδονησία, η Δημοκρατία της Κορέας και η Ταϊλάνδη ηγούνται των αλλαγών και των βελτιώσεων στην καλή διαβίωση των ζώων. Η Μαλαισία, για παράδειγμα, είχε θεσπίσει ένα Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο για την Ευημερία των Ζώων από το 2012 και ο Νόμος για την Ευημερία των Ζώων του 2015 δημοσιεύθηκε με επιτυχία στις 29 Δεκεμβρίου 2015.
Όλες αυτές οι προσπάθειες έχουν αποδειχθεί θετικά ενισχυμένες με απτές βελτιώσεις στην καλή διαβίωση των ζώων στην περιοχή. Αλλά ακόμα υπάρχουν ανυπέρβλητες δυσκολίες λόγω μειωμένης χρηματοδότησης, ελλείψεων τεχνικών εμπειρογνωμοσύνης κ.λπ.
4.β.i. Αραβική Χερσόνησος
Το 2013, η Σαουδική Αραβία υιοθέτησε κατευθυντήριες γραμμές για την καλή μεταχείριση των ζώων για να καταπολεμήσει την κακοποίηση. Οι αραβικές κυβερνήσεις επιχειρούν βήματα για την καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου άγριας ζωής και υπογράφουν σχετικές διεθνείς συμβάσεις για την καλή διαβίωση των ζώων. Τελικά, ωστόσο, η πηγή του προβλήματος στις σχέσεις ανθρώπου-ζώου στον αραβικό κόσμο είναι οι λαϊκές συμπεριφορές και κουλτούρα.
Ένα μεγάλο πρόβλημα, εκτός των άλλων, όσον αφορά τα ζώα στις χώρες της Ανατολής είναι το παράνομο εμπόριο άγριας ζωής. Η διατήρηση άγριων και εξωτικών ζώων ως κατοικίδια είναι συνηθισμένη σε ορισμένες αραβικές χώρες, ενώ υφίστανται οι κακώς διατηρημένοι ζωολογικοί κήποι, όπου τα ζώα ζουν κάτω από φρικτές συνθήκες.
Η θρησκεία παρέχει μια κάπως ικανοποιητική βάση για την απαγόρευση της κακομεταχείρισης των ζώων. Το Ισλάμ, η θρησκεία της πλειοψηφίας των Αράβων, παραθέτει πολύ λεπτομερείς οδηγίες για την καλή διαβίωση των ζώων, από την ανθρώπινη σφαγή ζώων για τροφή έως την απαγόρευση της θανάτωσης ζώων για αθλητισμό. Ωστόσο, οι ισλαμικές διδασκαλίες για τα ζώα ως όντα που έχουν δημιουργηθεί για να υπηρετούν τους ανθρώπους και η θεώρηση ζώων όπως σκύλοι και χοίροι ως ακάθαρτα, συχνά παρερμηνεύονται ως άδεια για σκληρότητα.
4.β.ii. Η περίπτωση της Ινδίας
Μελετώντας μια από τις σημαντικότερες χώρες της Ασιατικής ηπείρου, αναφορικά με την προστασία των ζώων, την Ινδία, παρατηρούμε πως η προστασία των ζώων πρόκειται για ένα αρχαίο φαινόμενο. Πράγματι, οι παραδοσιακές ινδικές θρησκείες ανέπτυξαν αρχές που βασίζονται στην αξία της ζωής σε όλες τις μορφές της, συμπεριλαμβανομένων της ζωής των ζώων. H «Ahimsâ», μια από τις θεμελιώδεις αρχές του Ινδουισμού, υποστηρίζει τη μη βία και τον σεβασμό της ζωής, τόσο της ανθρώπινης όσο και των ζώων. Παρόμοιες αρχές, που διεκδικούν σεβασμό για τα ζώα, αναπτύσσονται στις Τζαϊνιστικές και Βουδιστικές φιλοσοφίες. Αυτές οι αρχές που φυτεύτηκαν στην ινδική κοινωνία είχαν από καιρό λάβει νομικές εφαρμογές. Στην Ιστορία, αρκετοί αυτοκράτορες (αυτοκράτορας Asoka, αυτοκράτορας Harsha, κ.λπ.) θέσπισαν νόμους που απαιτούσαν τη συμπονετική μεταχείριση με τα ζώα και απαγόρευαν τη σφαγή ορισμένων ζώων.
Από όλα τα ζώα, η αγελάδα είναι αυτό που έχει ωφεληθεί περισσότερο. Η αγελάδα θεωρείται μητριαρχική φιγούρα επειδή συνδέεται με την Aditi, τη μητέρα όλων των θεών στις ινδουιστικές γραφές και η οποία αξίζει ιδιαίτερο σεβασμό. Η παραδοσιακή κουλτούρα της πλειονότητας των Ινδών είναι κατά συνέπεια αντίθετη με τη σφαγή αγελάδων. Καθώς ο σεβασμός για τα ζώα έχει καθιερωθεί εδώ και πολύ καιρό στην ινδική κουλτούρα, έχει φυσικά τη θέση του στο Σύνταγμα, όπως εξετάσαμε παραπάνω.
4.γ. Αφρική
Σε πολλές αφρικανικές χώρες δεν γίνεται καμία αναφορά στην καλή διαβίωση των ζώων εντός του Συντάγματος, ωστόσο σε αρκετές υφίσταται νομοθεσία που επιδιώκει να αποτρέψει την κακοποίηση ή τη σκληρότητα προς τα ζώα. Η νομοθεσία της Τανζανίας για την καλή διαβίωση των ζώων αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο σύγχρονους και ολοκληρωμένους νόμους για την καλή διαβίωση των ζώων στην Αφρική. Παρόλα αυτά, σε όλες σχεδόν τις αφρικανικές χώρες, η εφαρμογή των κανονισμών για την καλή διαβίωση των ζώων είναι περιορισμένη (World Organization for Animal Health 2011).
Πολλοί Αφρικανοί εξαρτώνται από τα ζώα για τροφή, εισόδημα και άλλα κοινωνικοοικονομικά οφέλη. Η σχέση μεταξύ των ζώων και του ιδιοκτήτη τους στις αφρικανικές συνθήκες είναι συχνά βαθιά και πολύπλοκη. Για παράδειγμα, τα βοοειδή έχουν συνήθως ονόματα και μπορεί να διατηρούνται περισσότερο από όσο δικαιολογείται οικονομικά, επειδή οι ιδιοκτήτες τα θεωρούν ως μέρος του νοικοκυριού. Η καλή διαβίωση των ζώων συνδέεται συχνά με τον πλούτο των ιδιοκτητών τους και γι αυτό το λόγο η διασφάλιση της ευημερίας των ζώων συμβάλλει στην ευζωία των ανθρώπων που τα διατηρούν.
Στην Αφρική, η σύνδεση της θρησκείας και των ζώων είναι ιδιαίτερα στενή. Το δικαίωμα στην άσκηση της θρησκείας προστατεύεται από το Σύνταγμα, τους νόμους και τους κανονισμούς. Στις αφρικανικές θρησκείες τα ζώα θεωρούνται ιερά και προσφέρονται στους θεούς και προγόνους. Η θυσία ζώων ή η έκχυση αίματος δεν είναι κάτι που λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, καθώς η ζωή ενός ζώου γίνεται υποκατάστατο μιας ανθρώπινης ζωής, μια έννοια γνωστή ως «μια ζωή για άλλη». Η ευθύνη για την τέλεση της σφαγή ενός ζώου ανατίθεται σε ενήλικα ή σε σεβαστό μέλος της κοινότητας. Αυτό διασφαλίζει ότι χρησιμοποιούνται μόνο υπεύθυνοι και ειδικευμένοι άνθρωποι κατά τη σφαγή για να ελαχιστοποιηθεί ο περιττός πόνος και η ταλαιπωρία στο ζώο.
Πολλές φυλές στην Αφρική αναγνωρίζουν ορισμένα ζώα ως τοτέμ, δηλαδή πνεύματα φύλακες και βοηθούς. Για παράδειγμα, στη Νότια Αφρική, η φυλή Bataung δεν επιτρέπεται να σκοτώσει ή να φάει ένα λιοντάρι και οι Bafokeng δεν επιτρέπεται να σκοτώσουν ή να φάνε κουνέλια. Παρόμοιες παρατηρήσεις έχουν γίνει και στη Ζιμπάμπουε, όπου οι Shona θεωρούσαν λιοντάρια ως μέντιουμ των προγόνων Shona και φύλακες της γης.
Τα ζητήματα καλής διαβίωσης των ζώων στην Αφρική είναι συχνά περίπλοκα και συνδέονται με πολιτιστικούς, κοινωνικούς, θρησκευτικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Αυτό περιπλέκεται περαιτέρω από τη διαφορά στις πεποιθήσεις και την κατανόηση των ανθρώπων για το τι σημαίνει «ευημερία». Υπάρχουν διαφορές στις πρακτικές μεταξύ περιοχών, φυλών και μερικές φορές μεταξύ των ίδιων των ασκούμενων. Αυτή η ποικιλομορφία στις πολιτιστικές πρακτικές και στα εμπλεκόμενα είδη ζώων δημιουργεί μια μοναδική πρόκληση για την πολιτική καλής διαβίωσης των ζώων στην Αφρική. Η έλλειψη πόρων ή η έλλειψη γνώσης συμβάλλει με τη σειρά της στις δυσκολίες.
4.δ. Λατινική Αμερική
Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής έχουν κερδίσει την προσοχή του υπόλοιπου κόσμου, καθώς μερικές από τις πρώτες δικαστικές αποφάσεις που παραχωρούν νόμιμα δικαιώματα σε μεμονωμένα ζώα προέρχονται από εκεί.
Παρόλο που τα ζώα θεωρούνται ιδιοκτησία, ορισμένες χώρες έχουν βελτιώσει τη θέση τους αναγνωρίζοντας αυτά ως αισθανόμενα όντα, υποκείμενα προστασίας, υποκείμενα δικαιωμάτων ή ορισμούς παρόμοιου είδους (π.χ. Βολιβία, Κολομβία, Περού, Νικαράγουα) είτε με νομοθετική ισχύ είτε μέσω της νομολογίας. Το αποτέλεσμα αυτών των ορισμών είναι ότι τα ζώα τυγχάνουν μεγαλύτερης εκτίμησης (τουλάχιστον συμβολικά) και δεν μπορούν να υποστούν σκληρή μεταχείριση, εκτός εάν η χρήση επιτρέπεται ρητά από το νόμο (π.χ. δοκιμές σε ζώα, ταυρομαχίες, ζώα που χρησιμοποιούνται για φαγητό).
Η Κολομβία είναι η μόνη χώρα στην ευρύτερη περιοχή της Λατινικής Αμερικής που έχει τροποποιήσει τον Αστικό Κώδικα για να συμπεριλάβει τον όρο «αισθανόμενα όντα». Το άρθρο 1 του νόμου 1774 ορίζει ότι: «τα ζώα ως αισθανόμενα όντα δεν είναι πράγματα» και ότι θα τύχουν «ειδικής προστασίας έναντι της ταλαιπωρίας και του πόνου». Το άρθρο 3 προστατεύει τις πέντε ελευθερίες των ζώων. Οι πολίτες έχουν καθήκον να αναφέρουν όταν ένα ζώο υφίσταται σκληρότητα. Οι αρχές έχουν καθήκον να αναλάβουν δράση εντός 24 ωρών από την παραλαβή αναφοράς σχετικά με τη σκληρότητα κατά των ζώων (άρθρο 8).
Ο νόμος 1774, ορίζει ότι τα ζώα «θα λάβουν ειδική προστασία από την ταλαιπωρία και τον πόνο» και τονίζει ότι θα λάβουν τέτοιες προστασίες, ειδικά όταν η βλάβη προέρχεται «άμεσα ή έμμεσα από τον άνθρωπο». Ταυτόχρονα, ο νόμος αυτός τροποποιεί τον Ποινικό Κώδικα και χαρακτηρίζει τη σκληρότητα κατά των ζώων ως αξιόποινη και δημιουργεί ειδικές ποινικές και δικαστικές διαδικασίες για την επιβολή του καθήκοντος της προστασίας των ζώων.
Βεβαίως, κάθε νομικό σύστημα έχει εξελιχθεί διαφορετικά, λαμβάνοντας υπόψη τη δική του ιστορία και τις ιδιαίτερες πραγματικότητες. Αυτό ισχύει και στη σφαίρα του δικαίου των ζώων. Η Βολιβία, για παράδειγμα, εστιάζει περισσότερο στην προστασία του περιβάλλοντος και της άγριας ζωής. Αντίθετα, η Κολομβία και η Αργεντινή φαίνεται να έχουν ένα πιο ολοκληρωμένο σύστημα νόμων και αποφάσεων των ανώτατων δικαστηρίων που προστατεύουν τα ζώα συντροφιάς. Αν και η Κολομβία ήταν η πρώτη στην ήπειρο που ρύθμισε ή απαγόρευσε διαφορετικές χρήσεις ζώων, δεν έχει ακόμη καταφέρει να κηρύξει την ταυρομαχία ως παράνομη πρακτική. Από την άλλη πλευρά, η Χιλή και η Αργεντινή κατάργησαν αυτή την πρακτική τον 19ο αιώνα. Η Χιλή ασχολείται εκτενώς με την καλή διαβίωση των ζώων εκτροφής, ενώ πολλές χώρες μετά βίας αναφέρουν την καλή διαβίωση αυτών των ζώων στους νόμους τους.
Τα ζώα συντροφιάς έχουν ιδιαίτερη σημασία στις περισσότερες χώρες αυτής της περιοχής, αυτό διαφαίνεται από το γεγονός ότι όλες οι χώρες έχουν θεσπίσει εθνικούς νόμους κατά της σκληρότητας, εκτός από το Μεξικό. Ο μόνος νόμος που διαθέτει το Μεξικό για την προστασία των ζώων είναι ο Γενικός Νόμος περί Άγριας Ζωής του 2018, ο οποίος απαγορεύει τη χρήση ζώων στο τσίρκο και ρυθμίζει, σε κάποιο βαθμό, τη χρήση δειγμάτων για επιστημονικές και μουσειογραφικές συλλογές. Ωστόσο, αυτός ο νόμος, πέραν του ότι είναι πολύ πρόσφατος, δεν εγγυάται ομοιόμορφη προστασία σε όλο το Μεξικό και δεν είναι σαφής σχετικά με τις κυρώσεις για τη σκληρότητα και την κακομεταχείριση των ζώων.
4.δ.i. Η περίπτωση της Αργεντινής
Η Αργεντινή είναι μία από τις κορυφαίες χώρες στην περιοχή όσον αφορά τους νόμους για την προστασία και τα δικαιώματα των ζώων. Επιπροσθέτως, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς κόκκινου κρέατος στον κόσμο και για το λόγο αυτό διαθέτει έναν εκτενή κατάλογο νόμων και κανονισμών που στοχεύουν στη ρύθμιση θεμάτων, όπως η υγεία των ζώων, η παραγωγή βοοειδών, η μεταφορά, οι εγκαταστάσεις και οι μέθοδοι σφαγής. Διαθέτει επίσης το Εθνικό Πρόγραμμα Βιολογικής Παραγωγής και την Εθνική Αστυνομία για την υγεία των ζώων. Η υγεία των ζώων, περαιτέρω, θεωρείται θέμα εθνικού ενδιαφέροντος.
Ο πρώτος νόμος για την προστασία των ζώων "Ley 2.786", κοινώς γνωστός ως "Ley Sarmiento" ψηφίστηκε στην Αργεντινή το 1954 και καθόρισε ότι τα ζώα μπορούν να είναι θύματα, αλλά θέσπισε μία μάλλον επιεική τιμωρία για πράξεις σκληρότητας κατά των ζώων. Αυτός ο νόμος αντικαταστάθηκε το 1956 από τον "Ley 14.346" ή "Ley Peron", ο οποίος καθόρισε ποινή φυλάκισης για όσους διαπράττουν σκληρές πράξεις κατά των ζώων και εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα. Ο ίδιος νόμος απαγόρευσε και τις ταυρομαχίες. Περαιτέρω, η κακομεταχείριση και η σκληρότητα των ζώων θεωρούνται πλημμελήματα σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα και τον "Ley 14.346" και μπορούν να καταγγελθούν στην αστυνομία ή στην εισαγγελία από οποιοδήποτε άτομο. Το 2011, ακόμη, δημιουργήθηκε το «Εθνικό Πρόγραμμα για Υπεύθυνη Ιδιοκτησία και Υγεία Σκύλων και Γάτων».
Το άρθρο 41 του Συντάγματος της Αργεντινής ορίζει ότι ο καθένας έχει δικαίωμα να απολαμβάνει ένα υγιές περιβάλλον. Η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, καθώς και η βιολογική ποικιλότητα αποτελούν μέρος του και οι αρχές και όλοι οι πολίτες έχουν καθήκον να το προστατεύουν. Μπορούμε να πούμε ότι σύμφωνα με αυτό το άρθρο, τα ζώα προστατεύονται σιωπηρά.
Η Αργεντινή έχει ειδική νομοθεσία που προστατεύει συγκεκριμένα είδη. Έχει νομοθετήματα για την προστασία της άγριας πανίδας, των ρεών (πτηνό), των βικουνιών (άγριο Νοτιοαμερικανικό καμηλοειδές) και των ιαγουάρων (τζάγκουαρ). Οι αγώνες σκύλων απαγορεύονται επίσης σε ολόκληρη την επικράτεια και τα ελάφια των Άνδεων θεωρούνται φυσικά μνημεία. Όσον αφορά τα (θαλάσσια) κητώδη, η Αργεντινή έχει μια σειρά από νόμους που τους παρέχουν ειδική προστασία. Για παράδειγμα, ο "Ley 25.577" απαγορεύει το κυνήγι κητοειδών και τη σκόπιμη σύλληψη σε ολόκληρη την επικράτεια. Ο "Ley 25.052" απαγορεύει το κυνήγι ή τη σύλληψη φαλαινών δολοφόνων χρησιμοποιώντας δίχτυα ψαρέματος ή αναγκαστική προσάραξη και ο "Ley 23.094" ανακηρύσσει τις μαύρες φάλαινες του νότου ως εθνικά φυσικά μνημεία.
Η Αργεντινή είναι, επίσης, μέρος διαφόρων διεθνών συνθηκών και συμβάσεων όπως η Σύμβαση για τη Διατήρηση των Φωκιών της Ανταρκτικής, η Σύμβαση για τη Διατήρηση των Θαλάσσιων Πόρων της Ανταρκτικής, η Σύμβαση για τους Υγροτόπους Διεθνούς Σημασίας, ιδιαίτερα ως Βιότοπος για τα Πτηνά, η Δια-Αμερικανική Σύμβαση για την Προστασία και Διατήρηση των Θαλάσσιων Χελωνών, και CITES.
Αδήριτη ανάγκη καθίσταται να σημειωθεί πως η Αργεντινή έχει εκδώσει αποφάσεις που αναγνωρίζουν την ύπαρξη πολυειδών οικογενειών, επιβεβαιώνοντας τη σημασία των κατοικίδιων ζώων εντός της οικογενειακής μονάδας και της κοινωνίας. Η Αργεντινή είναι μία από τις χώρες που ανοίγουν την πόρτα στη νομική αναγνώριση της «οικογένειας πολλών ειδών». Σε μια άνευ προηγουμένου υπόθεση, ένας ποινικός δικαστής δήλωσε ότι ο σκύλος μιας οικογένειας, με το όνομα «Τίτα», ήταν μία κόρη μη ανθρώπινη για την οικογένειά της, η οποία ήταν μια οικογένεια πολλών ειδών.
Η υπόθεση έχει ως εξής: Τον Μάρτιο του 2020 στην επαρχία Chubut της Αργεντινής, ο σκύλος μιας οικογένειας με το όνομα «Τίτα» επιτέθηκε σε έναν αστυνομικό εν ώρα υπηρεσίας. Καθώς η Τίτα απομακρυνόταν, ο αστυνομικός την πυροβόλησε μπροστά στα μάτια της οικογένειάς της. Η Τίτα τραυματίστηκε τόσο σοβαρά που έπρεπε τελικώς να την κοιμίσουν. Το δικαστήριο, σε πρώτο βαθμό, διαπίστωσε ότι η Τίτα ήταν ένα μη ανθρώπινο όν και κόρη της ανθρώπινης οικογένειάς της, καθώς αυτή και άλλα ζώα συντροφιάς έχουν προσαρμοστεί τόσο καλά στην οικογενειακή ζωή, που πλέον οικογένειες σαν αυτή έχουν μετατραπεί σε πολυειδείς. Ο αστυνομικός καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης ενός έτους με αναστολή, επαγγελματικό αποκλεισμό για δύο χρόνια και να αναγκαστεί σε χρηματική καταβολή των ζημιών, καθώς και σε πληρωμή των δικαστικών και δικηγορικών εξόδων για το αδίκημα της κατάχρησης εξουσίας. Τον Σεπτέμβριο του 2022, ωστόσο, σε δεύτερο βαθμό, η υπόθεση εξετάστηκε ξανά κατόπιν έφεσης και οι κατηγορίες παραμερίστηκαν με την αιτιολογία ότι η Τίτα υπήρξε επιθετική, γάβγιζε και επιτέθηκε στον αστυνομικό πριν αυτός πυροβολήσει. Το δικαστήριο κατέληξε ότι ο αστυνομικός βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο, γεγονός που δικαιολογούσε τις πράξεις του και ενήργησε για να υπερασπιστεί τον εαυτό του, έτσι και αθωώθηκε.
Επιπλέον, υπάρχουν συνταγματικοί μηχανισμοί όπως το δικαίωμα του ‘habeas corpus’. Πρόκειται για ένα θεμελιώδες δικαίωμα στο Σύνταγμα της Αργεντινής που προστατεύει από την παράνομη και αόριστη φυλάκιση. Μετάφραση από τα λατινικά σημαίνει «δείξε μου το σώμα». Το δικαίωμα αυτό υπήρξε ιστορικά ένα σημαντικό εργαλείο για τη διασφάλιση της ατομικής ελευθερίας έναντι της αυθαίρετης εκτελεστικής εξουσίας. To παραπάνω δικαίωμα του χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία στην περίπτωση της Σεσίλια του χιμπατζή.
Ειδικότερα, η μη κερδοσκοπική οργάνωση ‘Abogados y Funcionarios de defensa Animal’ (AFADA) υπέβαλε ένταλμα του “habeas corpus” εκ μέρους της Cecilia, μιας 30χρονης χιμπατζή που ζούσε στον ζωολογικό κήπο της Mendoza. Η οργάνωση ισχυρίστηκε ότι ο χιμπατζής είχε στερηθεί παράνομα και αυθαίρετα την ελευθερία και το δικαίωμα για μια αξιοπρεπή ζωή από την πλευρά των αρχών του ζωολογικού κήπου της πόλης Mendoza, της Αργεντινής. Αξίζει να σημειωθεί πως η ενάγουσα πλευρά υποστήριξε με τα επιχειρήματά της την εγγύτητα του είδους των χιμπατζήδων με το ανθρώπινο είδος. Επιπροσθέτως, τόνισε πως οι χιμπατζήδες είναι λογικά και συναισθηματικά όντα, ζουν σε κοινωνικές ομάδες και ευδοκιμούν σε μεγάλες ιεραρχικά οργανωμένες οικογένειες. Εκτός από αυτογνωσία, έχουν συγκεκριμένες δεξιότητες όπως η ικανότητα κατασκευής εργαλείων, ενώ έχουν ακόμη και την έννοια της «κουλτούρας». Το δικαστήριο έκρινε ότι η Σεσίλια ήταν ένα ζωντανό ον με δικαιώματα και έδωσε εντολή στους κατηγορούμενους να την ελευθερώσουν αμέσως και να τη μετεγκαταστήσουν στο καταφύγιο του Great Ape Project στη Βραζιλία. Το δικαστήριο στη συλλογιστική του πορεία πρόβαλε τα εξής: Το δικαίωμα στο περιβάλλον είναι συλλογικό δικαίωμα σύμφωνα με το άρθρο 41 του Συντάγματος της Αργεντινής και η Σεσίλια και η ευημερία της αποτελούν μέρη του περιβάλλοντος αυτού. Η Σεσίλια αποτελεί μέρος της εθνικής κληρονομάς και εφόσον η κοινότητα αποδεδειγμένα δεν μπορεί να παράσχει τα απαραίτητα μέσα για να εγγυηθεί την ευημερία της, η μετεγκατάστασή της αποτελεί την καλύτερη επιλογή. Ο δικαστής Mauricio, μάλιστα, πρόσθεσε: «Αν προστατεύσουμε την ευημερία της, δεν θα είναι η Σεσίλια που θα μας χρωστάει, αλλά εμείς που θα πρέπει να την ευχαριστήσουμε που μας επέτρεψε να αναπτυχθούμε ως κοινότητα και να νιώσουμε λίγο περισσότερο άνθρωποι».
Εν κατακλείδι, παρόλο που η ευρύτερη περιοχή έχει επιτύχει σημαντική εξέλιξη στην παραγωγή νόμων και δικαστικών αποφάσεων που έχουν προωθηθεί στον τομέα του δικαίου των ζώων, αυτές οι αλλαγές είναι ως επί το πλείστων συμβολικές. Αν και υπάρχουν πράγματι καλά μελετημένα επιχειρήματα, μερικά από τα οποία μάλιστα αναγνωρίζουν την αξία των ζώων όχι μόνο ως μέρος της φύσης, αλλά ως αισθανόμενα όντα, υπάρχει έλλειψη δημόσιας πολιτικής, κανονισμών και επιβολής αυτών των νόμων, που τα καθιστούν αναποτελεσματικά.
IV. Πρέπει να γίνει ρητή αναφορά των ζώων στο Σύνταγμα;
Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα (Σ 1975/1986/2001/2008/2019) δεν απαντάται διάταξη που να αναφέρεται συγκεκριμένα στο νομικό status των ζώων και να κατοχυρώνει τα δικαιώματα και την προστασία τους, όπως συμβαίνει, όπως προαναφέρθηκε, σε άλλες έννομες τάξεις σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Παρ’ όλο που ως έναν βαθμό εξακολουθεί να διατηρεί την ισχύ της η ρωμαϊκής προέλευσης νομική θεώρηση των ζώων ως πραγμάτων, κατά την κρατούσα άποψη, τα ζώα, ως στοιχείο του περιβάλλοντος, εμπίπτουν στο προστατευτικό πεδίο του άρθρου 24 του Συντάγματος και με αυτό τον τρόπο αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο του δικαιώματος του ανθρώπου σε ένα υγιές και βιώσιμο περιβάλλον. Παράλληλα, το ζήτημα της συνταγματικής προστασίας και κατοχύρωσης των δικαιωμάτων των ζώων με την υιοθέτηση μιας αυτοτελούς διάταξης δεν λείπει από την πολιτική συζήτηση, καθώς τέθηκε ως πρόταση στις δύο τελευταίες αναθεωρήσεις του Συντάγματος που έλαβαν χώρα τα έτη 2008 και 2019.
Στην πρώτη φάση της διαδικασίας αναθεώρησης του Συντάγματος το έτος 2008, προτάθηκε στη Βουλή των Ελλήνων με την υπογραφή 59 βουλευτών, η αναθεώρηση του άρθρου 24 του Συντάγματος 1975/1986/2001 με την προσθήκη νέας παραγράφου 7, η οποία θα αποτελούσε το συνταγματικό θεμέλιο της προστασίας των ζώων. Αιτιολογικό υπόβαθρο της πρότασης αυτής ήταν η ύπαρξη αμφιβολιών ως προς την προστασία των ζώων συντροφιάς, των οικόσιτων ζώων και των μεγαλύτερων ζώων που δεν ανήκουν στην κατηγορία της άγριας πανίδας, καθώς μέχρι τότε η άγρια πανίδα αναμφίβολα περιλαμβανόταν στην έννοια του φυσικού περιβάλλοντος του άρθρου 24, ενώ κάτι τέτοιο δεν ήταν ευκρινές για τα υπόλοιπα ζώα. Αφορμή, επίσης, για την πρόταση αυτή αποτέλεσε τόσο η ύπαρξη αυτοτελών διατάξεων για την προστασία των ζώων σε ορισμένα από τα πλέον πρόσφατα συντάγματα των Κρατών – Μελών της Ένωσης, όπως αυτά του Γερμανικού Θεμελιώδους Νόμου της Βόννης και του Συντάγματος της Σλοβενίας όσο και η σύμβαση που έχει συναφθεί στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των ζώων συντροφιάς το 1987, η οποία κυρώθηκε στην Ελλάδα με το ν. 2017/1992. Ενόψει, λοιπόν, του συγκερασμού της χώρας με τις σύγχρονες αξιακές αντιλήψεις των δυτικών κοινωνιών και της αναβάθμισης του πολιτισμικού επιπέδου της, κρίθηκε επιβεβλημένη από μερίδα των βουλευτών η προσθήκη συνταγματικής διάταξης που να προστατεύει τα ζώα αυτοτελώς, ανεξαρτήτως δηλαδή των συναφών δικαιωμάτων των ιδιοκτητών τους.
Η παραπάνω πρόταση για αναθεώρηση του άρθρου 24 δεν ευδοκίμησε διότι προσκόλλησε στο γενικότερο φόβο αναθεώρησης και άλλων διατάξεων του άρθρου σε βάρος της προστασίας των δασών και των δασικών εκτάσεων. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια των συζητήσεων της επιτροπής αναθεώρησης, και ειδικότερα της συζήτησης για την αναθεώρηση του άρθρου 24, τέθηκε το διαδικαστικό ζήτημα της δέσμευσης της δεύτερης (Αναθεωρητικής) Βουλής από τις αποφάσεις της πρώτης (Προτείνουσας) Βουλής, με τους βουλευτές να καταλήγουν, πλην μειοψηφίας του ενός, ότι η ψηφοφορία θα γίνει κατά άρθρο και κατά διάταξη, χωρίς κατεύθυνση, με αποτέλεσμα η δεύτερη Βουλή να παραμένει αδέσμευτη από την κρίση της πρώτης ως προς τον προσδιορισμό του περιεχομένου των αναθεωρητέων διατάξεων. Ωστόσο, μετά τη «συναινετική αναθεώρηση» του 2001, έχει εκφραστεί η άποψη ότι η διαδικασία της αναθεώρησης οφείλει να καθοδηγείται από την αρχή της συναίνεσης η οποία επιβάλλει την αρμονία τόσο μεταξύ των δύο Βουλών όσο και μεταξύ της Αναθεωρητικής Βουλής και του εκλογικού σώματος. Τυπικά η Αναθεωρητική Βουλή είναι ελεύθερη ως προς τον καθορισμό του περιεχομένου των αναθεωρητέων διατάξεων, καθώς γίνεται ευρύτερα δεκτή η θέση ότι η πρώτη Βουλή περιορίζεται στην διαπίστωση της ανάγκης αναθεώρησης και στην ειδική επιλογή των άρθρων που πρέπει να αναθεωρηθούν. Η δεύτερη Βουλή, που προκύπτει από βουλευτικές εκλογές, στις οποίες ο λαός έχει την ευκαιρία να ανανεώσει την λαϊκή εντολή προς τους αντιπροσώπους του και να επιτάξει μια διαφορετική κατεύθυνση αποδοκιμάζοντας τις προτάσεις της πρώτης Βουλής, αποφασίζει αναφορικά με την διατύπωση χωρίς να δεσμεύεται από τις υποδείξεις της Προτείνουσας, μεταβάλλοντας ακόμα και την ratio που όρισε αυτή. Ωστόσο, με βάση την αρχή της συναίνεσης, η Αναθεωρητική Βουλή δεσμεύεται ηθικο-πολιτικά από τις συμφωνίες της προηγούμενης Βουλής και κατά συνέπεια δύσκολα θα μπορούσε να υιοθετήσει μια κατεύθυνση για το άρθρο 24 που θα ήταν αντίθετη στις πεποιθήσεις των πολιτικών δυνάμεων της προηγούμενης Βουλής και των πολιτών. Θεμέλιο της άποψης της δέσμευσης της δεύτερης Βουλής από τις ουσιαστικές κατευθύνσεις ως προς το περιεχόμενο των αναθεωρητέων διατάξεων που υποδεικνύει η πρώτη, αποτελεί η απόφαση 11/2003 του ΑΕΔ.
Προκειμένου, λοιπόν, να αποφευχθεί συνολικά η συζήτηση για την αναθεώρηση του άρθρου 24, η πρόταση ανακλήθηκε και υποβλήθηκε, εκ νέου, με το ίδιο αιτιολογικό υπόβαθρο, με πρόταση αναθεώρησης του άρθρου 5 του Συντάγματος και της εισαγωγής παραγράφου 7 για την αυτοτελή προστασία των ζώων.
Από τη συμπληρωματική αυτή πρόταση διαφαίνεται ότι η πολιτική συζήτηση για τη συνταγματική προστασία των ζώων απέκτησε έντονο κοινωνικό ενδιαφέρον καθώς συνυπογράφηκε από 62 βουλευτές και 115 μη κυβερνητικές φιλοζωικές οργανώσεις και δίκτυα. Με επιρροές από ευρωπαϊκά συντάγματα το κείμενο που προτάθηκε από τις φιλοζωικές οργανώσεις στοχεύει στην παραδοχή ότι τα ζώα δεν είναι πράγματα αλλά όντα άξια σεβασμού τόσο ως άτομα ξεχωριστά όσο και ως είδος, ενώ η προστασία τους αναγνωρίζεται στο πλαίσιο μιας ισόρροπης και βιώσιμης σχέσης με τον άνθρωπο. Με γνώμονα, λοιπόν, την αρχή της βιωσιμότητας εξασφαλίζεται το δικαίωμα των ζώων στην ύπαρξη με τέτοιο τρόπο που να μην αποκλείει τις ανθρώπινες εμπορικές δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτά.
Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων της Επιτροπής Αναθεώρησης για τις συμπληρωματικές προτάσεις, εκφράστηκαν σημαντικά επιχειρήματα υπέρ της ένταξης μιας περιληπτικής αρχικής διάταξης για τα ζώα. Συγκεκριμένα, παρά την αναγνώριση της εξελικτικής ερμηνείας του συντάγματος, διαπιστώνεται η ύπαρξη κενού στην προστασία των ζώων που δεν ανήκουν στην κατηγορία της άγριας πανίδας. Τα δύο σημαντικότερα προβλήματα που ανακύπτουν από την ύπαρξη αυτού του κενού είναι η ελλιπής έως και ανύπαρκτη προστασία των αδέσποτων ζώων σε τοπικό επίπεδο αλλά και η νοοτροπία των πολιτών να εγκαταλείπουν τα κατοικίδιά τους, με αποτέλεσμα να εκτίθενται σε υψηλούς κινδύνους.
Επιπλέον, η κοινή παραδοχή στον πολιτισμένο κόσμο ότι τα ζώα δεν είναι πράγματα, αλλά ζωντανά πλάσματα που βιώνουν συναισθήματα και πολύ συχνά υποφέρουν από την ανθρώπινη συμπεριφορά, καθιστά αναγκαία την αυτοτελή κατοχύρωσή τους στο Σύνταγμα. Ακόμη και αν υποτεθεί ότι τα ζώα καλύπτονται στο σύνολό τους από το άρθρο 24, μία γενική αναφορά στο περιβάλλον κρίνεται ανεπαρκής καθώς δεν μπορεί να αφεθεί ένα τόσο σημαντικό ζήτημα στον κοινό νομοθέτη. Εξάλλου, πρόκειται για ένα ζήτημα που δεν αφορά μόνο όσους έχουν φιλόζωα αισθήματα αλλά σχετίζεται άμεσα με τον σεβασμό της φύσης, την προστασία της βιοποικιλότητας και κατ’ επέκταση του περιβάλλοντος ως συνόλου ζωντανών πλασμάτων και υλικών αγαθών.
Υπογραμμίζεται, επίσης από όλους τους υποστηρικτές της προστασίας των ζώων πως η προσθήκη μιας τέτοιας διάταξης στο ελληνικό σύνταγμα θα αποτελέσει δείγμα πολιτισμού, σε μία χώρα με χαμηλό πολιτιστικό δείκτη όσον αφορά στη συμπεριφορά των ανθρώπων της απέναντι στα ζώα. Πρόκειται για ένα ζήτημα που κατέχει υψηλή θέση στον κώδικα αξιών των δυτικών κοινωνιών και έχει απασχολήσει ήδη τη διεθνή και ευρωπαϊκή κοινότητα, τόσο με την υιοθέτηση ειδικών συνταγματικών διατάξεων όσο και με τη σύναψη διεθνών συμβάσεων. Επομένως, η συνταγματική διάταξη για την προστασία των ζώων θα συμβάλλει στην αναβάθμιση του πολιτιστικού επιπέδου των πολιτών και θα αναγάγει το ελληνικό σύνταγμα σε αντικείμενο συγκριτικής μελέτης.
Δεδομένου ότι το συνταγματικό κείμενο αποτελεί εργαλείο βελτίωσης και αναβάθμισης των πολιτικών μιας χώρας, η αναβίβαση του προβλήματος της προστασίας των ζώων σε συνταγματική περιωπή μπορεί να δώσει τη γενικότερη κατεύθυνση ώστε η κοινωνία να σέβεται περισσότερο τα ζώα. Το Σύνταγμα, άλλωστε, αποτελεί ένα ιδεολογικό και ζωντανό κείμενο. Δεν υποδεικνύει μόνο κανόνες συμπεριφοράς αλλά αποτελεί μία πολιτισμική συνάρθρωση αρχών και αξιών που αντικατοπτρίζουν το πνεύμα, την πολιτική ηθική και γενικά τον πολιτισμό του πολιτικού συστήματος. Μεταξύ, τέλος, των αξιών αυτών δεν υπάρχει καμία τυπική ή αξιολογική ιεράρχηση ενώ σε περίπτωση σύγκρουσης, η στάθμιση αγαθών γίνεται με ύπατο οδηγό την αρχή της αναλογικότητας με σκοπό την επίτευξη μιας ισόρροπης ‘επικοινωνίας’ μεταξύ των συνταγματικών διατάξεων. Επομένως, η αντιπαράθεση σχετικά με το κατά πόσο προηγείται η προστασία των ζώων έναντι της προστασίας των ανθρώπων αποτελεί ψευδοπρόβλημα και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα για τη μη συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας των ζώων.
Παρά τη συνολική θετική κατεύθυνση ως προς την προστασία των ζώων, η πρόταση τελικά δεν έγινε δεκτή από την Επιτροπή Αναθεώρησης με την επίκληση δύο βασικών επιχειρημάτων. Αρχικά, αμφισβητήθηκε η σκοπιμότητα εισαγωγής ανάλογης διάταξης στο Σύνταγμα, υποστηρίζοντας ότι η διάταξη του άρθρου 24 είναι αρκετή και ότι η προστασία των ζώων θα πρέπει να αφεθεί στον κοινό νομοθέτη. Πράγματι, με βάση την ερμηνεία του Συντάγματος η διάταξη του άρθρου 24 μπορεί να ερμηνευθεί υπέρ της ένταξης των ζώων στην προστασία του περιβάλλοντος, αποτελώντας συνταγματικό έρεισμα για την κανονιστική προστασία των ζώων. Εν προκειμένω η ύπαρξη κενού οφείλεται σε πλημμέλεια είτε του λογισμού του συντακτικού νομοθέτη είτε της έκφρασης του, η οποία θεραπεύεται μέσω της αναλογίας ή της διασταλτικής ερμηνείας αντίστοιχα. Σε κάθε περίπτωση η αντικειμενική – τελολογική ερμηνεία, επιτάσσει την προσαρμογή του νοήματος μιας διάταξης στις μεταβολές της κοινωνικής πραγματικότητας και της έννομης τάξης. Πρόκειται για τη λεγόμενη «δυναμική» ερμηνεία του Συντάγματος, η οποία επιφέρει την ήπια μεταβολή του συνταγματικού κειμένου, χωρίς την τυπική διαδικασία των αναθεωρήσεων, μέσα από τη δικαστική και τη συγκριτική ερμηνεία ή την επιρροή του διεθνούς δικαίου, καθιστώντας το ένα επίκαιρο και ζωντανό κείμενο.
Περαιτέρω, καίριο ήταν και το επιχείρημα της εσφαλμένης νομοτεχνικής κατάστρωσης, της ένταξης δηλαδή της προστασίας των ζώων στο άρθρο 5 του Συντάγματος για την προστασία της προσωπικότητας του ανθρώπου, αντί του συστηματικά ορθότερου άρθρου 24 για την προστασία του περιβάλλοντος. Τέλος, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, από τη σχετική συζήτηση δεν απουσίαζαν και περαιτέρω αναφορές και συγκρίσεις με τη μειωμένη σημασία που αποδίδεται στην προστασία δικαιωμάτων του ανθρώπου σε διάφορες χώρες.
Στην πρόσφατη συνταγματική αναθεώρηση του 2019, το θέμα επανήλθε ζωηρά στη συζήτηση με νέες προτάσεις αλλά και προβληματισμούς. Στην ΙΣΤ’ συνεδρίαση της Δ’ συνόδου της Επιτροπής αναθεώρησης του συντάγματος, προτάθηκε η εισαγωγή του άρθρου 24Α, περιεχόμενο του οποίου θα ήταν η συνταγματική προστασία των ζώων. Στην πρόταση της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΣΥ.ΡΙΖ.Α, τονίστηκε η ιδιαίτερη σημασία της αναθεώρησης του 2001 όσον αφορά το περιβάλλον και την προστασία του ως ατομικό αλλά και κοινωνικό δικαίωμα, παράλληλα όμως επισημάνθηκε η γενικότερη ευρωπαϊκή και διεθνής τάση ειδικότερης προστασίας των ζώων, όχι ως μέρη του οικοσυστήματος απλώς, αλλά ως αυθύπαρκτων όντων. Παρά την προοδευτική του διατύπωση, η ανεπάρκεια του σημερινού άρθρου 24 του Συντάγματος να προστατεύσει τα ζώα είναι πρόδηλη από την πληθώρα περιστατικών βίας και κακομεταχείρισης τους, η οποία μάλλον πηγάζει και από το γεγονός ότι τόσο το Σύνταγμα όσο και το ίδιο το δίκαιο συνολικά τα αντιμετωπίζει απλώς ως πράγματα, αγνοώντας την ιδιαιτερότητά τους ως έμβια όντα και συνεισφέροντας έτσι στην αδιαφορία του κοινωνικού συνόλου. Τίθεται εδώ ο προβληματισμός αν χρειάζεται ή όχι ο διαχωρισμός των ζώων από τα υπόλοιπα, κατά το δίκαιο, «πράγματα», οριζόμενα ως «έμψυχα όντα που δεν είναι ανθρώπινα», γεγονός που δεν μπορεί να επιτευχθεί με το ήδη υπάρχον άρθρο 24, το οποίο έχει εμφανώς ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Τα ζώα προστατεύονται μόνο στον βαθμό που διασφαλίζονται και προάγονται τα ανθρώπινα συμφέροντα, αφήνοντας έτσι αρρύθμιστες ποικίλες περιπτώσεις παραβίασης των «δικαιωμάτων» των ζώων.
Ο σεβασμός του δικαιώματος στην ζωή δεν θα πρέπει να είναι επιλεκτικός και να αφήνει εκτός πεδίου προστασίας τα ζώα των οποίων το δικαίωμα στη ζωή κατεξοχήν προσβάλλεται. Μέσω της ειδικότερης διάταξης για τα ζώα είναι εφικτό να υποχρεωθεί το κράτος σε άμεσες ενέργειες και μέσω αυτών να αλλάξει και η στάση της κοινωνίας απέναντι στο ζήτημα. Από τα οικόσιτα ζώα έως και την άγρια πανίδα, η θέσπιση προστατευτικών διατάξεων είναι απαραίτητη για την ευζωία τους και για να τελεσφορήσει αυτή χρειάζεται την ενίσχυσή τους με συνταγματική περιβολή. Σε μια χώρα σαν την Ελλάδα που φιλοξενεί ενδημικά αλλά και αποδημητικά πολλά είδη ζώων, δεν θα έπρεπε να φτάνουμε στο σημείο της επαπειλούμενης εξαφάνισης ενός είδους (10 είναι τα υπό εξαφάνιση ζώα στη χώρα μας, ενώ 8 τα απειλούμενα) για να επέμβει ο νομοθέτης με προστατευτικές διατάξεις, αλλά χρειάζεται μια αυστηρή συνταγματική διάταξη που θα δημιουργεί και ευθύνη της Πολιτείας απέναντι στο ζήτημα. Η προστασία των ζώων είναι όμως πάνω από όλα θέμα ηθικό, αφορών όλη την κοινωνία, διότι η συμπεριφορά μας απέναντι στα ζώα φανερώνει την συμπεριφορά μας απέναντι στους ανθρώπους.
Στην επόμενη συνεδρίαση, επισημάνθηκε σθεναρά η ανάγκη εισαγωγής νέας διάταξης 24Α στο κείμενο του Συντάγματος, προκειμένου η εσωτερική συνταγματική τάξη να συμβαδίσει με τις ευρωπαϊκές επιταγές. Ειδικότερα, έγινε αναφορά εκτενώς στα παραδείγματα της Γερμανίας και του Λουξεμβούργου τα οποία με τα άρθρα 20 Α και 11 Β, αντίστοιχα, εστίασαν στα ίδια τα ζώα προκειμένου να εξαλειφθούν τα φαινόμενα βιαιότητας και εκμετάλλευσης απέναντί τους και δεν αρκέστηκαν στην γενικότερη προστασία του περιβάλλοντος που τους προσέφεραν τα συντάγματά τους. Αν και η υπάρχουσα ελληνική συνταγματική διάταξη κατατάσσεται σε μία από τις πιο καινοτόμες όσον αφορά το περιβάλλον, στο ειδικότερο θέμα των ζώων φαίνεται να υστερεί, καθώς απλώς η προστασία τους ως κομμάτι του φυσικού περιβάλλοντος δεν αρκεί. Η ευρωπαϊκή τάση προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από πρακτικές που ισχύουν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, όπου είναι επιτρεπτό νομικά τα ζώα να διανύουν τη ζωή τους ολόκληρη σε κλουβιά για χάρη της έρευνας και της κτηνοτροφίας, και θέτει περιορισμούς με κριτήριο την ευζωία των ζώων. Η Ελλάδα ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλείται να θέσει μια προστατευτική των ζώων διάταξη με ειδική αναφορά σε αυτά ως ξεχωριστό έννομο αγαθό, όμοια με άλλες χώρες της Ένωσης, ενισχύοντας έτσι τον δημοκρατικό χαρακτήρα του Συντάγματος.
Τέλος, υπογραμμίστηκε πως η πρόοδος στη θέσπιση προστατευτικών νομοθετικών διατάξεων δεν δείχνει να έχει επίδραση στην μεταβολή της κοινωνικής στάσης απέναντι στο θέμα, ενώ η συνταγματική πρόβλεψη δύναται να αποτελέσει εφαλτήριο για την μεταβολή αυτή. Γενικότερα, από την έλλειψη νομολογίας που να στηρίζεται στην εφαρμογή του άρθρου 24 για την προστασία των ζώων, γίνεται αντιληπτό ότι το υπάρχον άρθρο δεν είναι αρκετά συγκεκριμένο ώστε να πετύχει αποτελεσματική προστασία. Μπορεί το άρθρο 24 να είχε αποτελέσει καινοτομία για την εποχή του, ωστόσο σήμερα φαίνεται ανίσχυρο να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής σε όλα τα επίπεδα και ιδιαίτερα όσον αφορά τα ζώα. Αρκεί να ανατρέξουμε στους αριθμούς των υπό εξαφάνιση και υπό απειλή ζώων για να αντιληφθούμε το πρόβλημα. Το «οικολογικό σύνταγμα» φαίνεται να αναλίσκεται σε ορισμούς για το δάσος και τους αιγιαλούς, ξεχνώντας ότι πέρα από αυτά το φυσικό περιβάλλον περιλαμβάνει και τα ζώα, τα οποία είναι απαραίτητα για την λειτουργία και την συνέχιση του κάθε επιμέρους οικοσυστήματος.
Παρά τα φιλόζωα αισθήματα των περισσοτέρων και τα πειστικά επιχειρήματα υπέρ της ρητής συμπερίληψης της προστασίας των ζώων στο Σύνταγμα με μια αυτοτελή διάταξη, δεν μπορούν να αγνοηθούν τα βάσιμα αντεπιχειρήματα της αντίθετης πλευράς. Όπως έχει υποστηριχθεί κατά την συζήτηση στην Ολομέλεια της Βουλής το 2019, το άρθρο 24 του Συντάγματος στην έννοια του «περιβάλλοντος» περιλαμβάνει και την πανίδα, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο περιττή την αυτοτελή προστασία των ζώων με ρητή τους αναφορά στο συνταγματικό κείμενο. Εξάλλου, γίνεται δεκτό πως ένα συνταγματικό κείμενο δεν είναι θεμιτό να περιλαμβάνει ευρεία περιπτωσιολογία, διότι με αυτόν τον τρόπο χάνει την ελλειπτικότητα που το κάνει ανθεκτικό και προσαρμοστικό σε μεταβαλλόμενες συνθήκες στην διάρκεια του χρόνου.
Επιπλέον, η συμφωνία για την προσθήκη μιας νέας παραγράφου σχετικά με τα ζώα στο άρθρο 24 θα ανοίξει τον σχετικά «επικίνδυνο» δρόμο για μια συνολική αναθεώρηση της διάταξης, αν δεχθούμε την επικρατέστερη άποψη ότι η Προτείνουσα Βουλή δεν δεσμεύει την Αναθεωρητική ως προς το περιεχόμενο των αναθεωρητέων διατάξεων.
Υπογραμμίζεται, επίσης, ότι το διακύβευμα στο πεδίο της προστασίας των ζώων βρίσκεται στην εφαρμογή των ισχυουσών διατάξεων και όχι στην ελλιπή νομοθέτηση. Δεδομένου ότι στην ελληνική έννομη τάξη υπάρχει σχετικό με την προστασία των ζώων νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο όμως δεν εφαρμόζεται, θεωρείται πως η ρητή ενσωμάτωση της προστασίας των ζώων στο Σύνταγμα θα αδυνατούσε να προσφέρει ουσιαστική και αποτελεσματική προστασία. Αντιθέτως, πρόκειται για μια κίνηση μόνο συμβολική που θα στρέψει παροδικά την προσοχή μακριά από την πραγματική ρίζα του προβλήματος της ελλειπούς εν τοις πράγμασι προστασίας των ζώων, την μη εφαρμογή και την βελτίωση των νομοθετικών πρωτοβουλιών.
Ένα ακόμη ζήτημα ανακύπτει από την αναγνώριση δικαιωμάτων σε μια κατηγορία έμβιων όντων που στην έννομη τάξη μας θεωρούμε αντικείμενα και όχι υποκείμενα του δικαίου, καθώς είναι κομμάτια της κυριαρχίας του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, η ρητή συνταγματική πρόβλεψη της προστασίας των ζώων, που τα ανάγει σε αυθύπαρκτα όντα και τα διαχωρίζει από την πανίδα, μπορεί να οδηγήσει σε υπέρβαση των ιδεολογικών ορίων της νεωτερικής αντίληψης, κατά την οποία υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων είναι μόνο ο άνθρωπος. Η δημιουργία μιας ακόμη κατηγορίας υποκειμένων δικαίου θα κλονίσει τα θεμέλια του δικαιϊκού μας συστήματος και θα θέσει πολλά ερωτήματα και προκλήσεις σχετικά με το εάν και πώς τα ζώα δίχως την ικανότητα του λόγου μπορούν να προασπίσουν τα δικαιώματά τους, στο νέο αυτό πλαίσιο όπου ο άνθρωπος δεν θα αποτελεί πια σημείο αναφοράς. Προς επίρρωση του προηγούμενου επιχειρήματος, συστηματικά το προτεινόμενο άρθρο 24Α τοποθετείται στο κεφάλαιο των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ενώ δεν εμπίπτει στις συγκεκριμένες κατηγορίες.
Συμπέρασμα
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Σύνταγμά μας είναι ανθρωποκεντρικό. Αυτό μπορεί να αποδοθεί στα γονίδια που ο Richard Dawkins χαρακτηρίζει «εγωιστικά». Η εγωιστική τάση τους απαντάται στην διαδικασία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, αποτέλεσμα της οποίας είναι η επιβίωση των ικανότερων. Η συγκεκριμένη τάση για επικράτηση παρουσιάζεται εγγενής και στο ανθρώπινο είδος. Όλες οι κοινωνίες έχουν στο κέντρο τους τον άνθρωπο, ενώ και στο πεδίο του δικαίου αυτός αποτελεί το μόνο σημείο αναφοράς. Ειδικότερα, γίνεται δεκτό ότι βάσει της γενικής ρήτρας του άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγματος, όλες οι διατάξεις του συνταγματικού κειμένου ερμηνεύονται και εφαρμόζονται με στόχο την προστασία του ανθρώπου.
Ζητούμενη στην σημερινή εποχή είναι λόγω της κοινωνικής προόδου, η σταδιακή ενίσχυση του οικοκεντρικού χαρακτήρα του Συντάγματος, με σκοπό την συμπλήρωση και διεύρυνση του εν ισχύ ανθρωποκεντρικού πλαισίου. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την πλασματική υπογραφή ενός «φυσικού συμβολαίου», το οποίο προτείνει ο Michel Serres, ως συμπλήρωμα και επέκταση του γνωστού μας «κοινωνικού συμβολαίου». Ο Serres υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι απέκτησαν ισχύ με την ένωσή τους χάρη στο κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο τους επέτρεψε να κερδίσουν τον αγώνα για επιβίωση κατά των άλλων ειδών και είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν ένα υπολογίσιμο φυσικό μέγεθος. Ωστόσο, διαφωνεί με την άποψη ότι το ανθρώπινο είδος είναι το κέντρο του σύμπαντος και αντιπροτείνει την ολότητα της γης και όσων στοιχείων την συναπαρτίζουν. Στο πλαίσιο των συγκεκριμένων ισορροπιών, κρίνεται απαραίτητη η συμβίωση μεταξύ όλων των ειδών και γίνεται ξεκάθαρη η αναγκαιότητα της συμπερίληψης των ζώων, αλλά και των λοιπών στοιχείων της φύσης, στο δίκαιο και κατ’ επέκταση στο Σύνταγμα.
Συμπερασματικά, με βάση την ανάλυση που προηγήθηκε, είναι αδιαμφισβήτητη η ανάγκη προστασίας των ζώων από το Σύνταγμα. Κρίνεται παρ’ όλα αυτά αλυσιτελής η προσθήκη μιας αυτοτελούς διάταξης που αφορά ρητά τα ζώα, διότι εμπίπτουν στο προστατευτικό πεδίο του άρθρου 24 του Συντάγματος μέσα από την έννοια του “φυσικού περιβάλλοντος”. Ένα Σύνταγμα περιεκτικό που δίνει γενικές κατευθύνσεις, όπως το ελληνικό, είναι αρκετό στο πεδίο προστασίας των ζώων, απαραίτητα όμως πρέπει να συνδυάζεται με ένα ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο που θα εφαρμόζεται στην πράξη, έτσι ώστε η θεωρητική συμβολική προστασία να έχει εν τοις πράγμασι αντίκρυσμα.
Βιβλιογραφία
Βιβλία & Περιοδικά:
Αλιβιζάτος Ν., Ο αβέβαιος εκσυγχρονισμός, Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα, 2001
Βασιλειάδης Δημ., εις Σύνταγμα κατ’ άρθρο ερμηνεία, Επιστημονική Διεύθυνση: Φ.Σπυρόπουλος, Ξ. Κοντιάδης, Χ. Ανθόπουλος, Γ. Γεραπετρίτης, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2017, σελ. 643
Βιδάλης Τ.Κ, Βιοδίκαιο ΙΙ: Από τη βιοποικιλότητα στις έξυπνες μηχανές, τόμος 2, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2016
Βλαχόπουλος Σπ., Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα, 2012
Βλαχόπουλος Σπ., Το «εγωιστικό γονίδιο» του δικαίου και το δίκαιο της τεχνητής νοημοσύνης, Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα, 2023
Γιαννακούρου Γ., Σύνταγμα. Ερμηνεία κατ’ άρθρο – Ηλεκτρονική έκδοση Μέρος Β’- Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Άρθρο 24, Επιστημονική Διεύθυνση: Σπ. Βλαχόπουλος, Ξ. Κοντιάδης, Γ. Τασόπουλος, Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου (Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου)
Κουκούλης Α.-Ν., Νομική θέση και προστασία των ζώων: σε Αστικό Κώδικα και ειδικούς νόμους, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2023
Μάνεσης Αρ., Η αναθεώρησις του Συντάγματος, Θεσσαλονίκη, 1966
Μανιτάκης Α., Ελληνικό Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος 1, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2004
Σπυρόπουλος Φ.Κ., Συνταγματικό Δίκαιο, β’ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2020
Σπυρόπουλου Φ., Κοντιάδη Ξ.,Ανθόπουλου Χ., Γεραπετρίτη Γ., Σύνταγμα Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2017
Τσάτσος Δ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Α΄, Θεωρητικό Θεμέλιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1994
Χέλμης Α., Η προστασία των ζώων και το δίκαιο, «Ανθρωπολογική και ιστορική προσέγγιση», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2004
Πρακτικά Ημερίδας Νόμος και Φύση, Επιμέλεια: Γ. Παπαδημητρίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2002
Dawkins R., Το εγωιστικό γονίδιο (τεσσαρακονταετής επετειακή έκδοση. Μετάφραση – επιστημονική επιμέλεια: Παναγιώτης Δεληβοριάς), Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2017
Serres Μ., Το φυσικό συμβόλαιο (μετάφραση – σημειώσεις: Γεώργιος Φαράκλας, επιστημονική επιμέλεια: Αριστείδης Μπάλτας), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001
Αρθρογραφία:
Ανθόπουλου Χ., Η ελευθερία της αναθεωρητικής Βουλής, 2019, διαθέσιμο σε https://www.constitutionalism.gr/2019-01-anthopoulos-anatheoritiki-vouli/
Βενιζέλος Ευ., Η αντοχή του συνταγματικού φαινομένου στη μετανεωτερική εποχή, ΤοΣ, 2002,852-853
Ευάγγελος Βενιζέλος, «Η κλιματική κρίση ως πρόκληση για τη γενική θεωρία του Συντάγματος και των θεμελιωδών δικαιωμάτων», Περιβάλλον και Δίκαιο,1/2022, σελ. 2-4 (εισαγωγή στο σχετικό αφιέρωμα)
Βλαχόπουλος Σπ., Η σχέση των δύο Βουλών στη συνταγματική αναθεώρηση, 2018, constitutionalism.gr
Γιαννακόπουλος Κ., Η δυνατότητα δέσμευσης της Αναθεωρητικής Βουλής από τις ουσιαστικές κατευθύνσεις της προτείνουσας Βουλής, constitutionalism.gr
Ηλιάδου Αικ., Τα δικαιώματα των ζώων, ΔτΑ, 60/2014,342-347
Κασιμάτης Γ., Η αναθεώρηση του Συντάγματος, σκέψεις και παρατηρήσεις, ΤοΣ 6/2000, 999
Μανιτάκης Α., Οι εξουσίες της αναθεωρητικής Βουλής, (Η σημασία της παρεμβολής των εκλογών, η αδυναμία δικαστικού ελέγχου της Αναθεώρησης, το αίτημα της συνταγματικής συναίνεσης και οι σχέσεις μειοψηφίας-μειοψηφίας
Παυλόπουλος Πρ., Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του Συντάγματος κατά το άρθρο 2 παρ. 1 και η πολυπρισματική σημασία του στην εποχή μιας επώδυνης κοινωνικής και οικονομικής κρίσης, 2022
Ξένη αρθρογραφία:
Bolliger G., Legal Protection of Animal Dignity in Switzerland: Status Quo and Future Perspectives, 2016, https://law.lclark.edu/live/files/32130-22-2-bolligerpdf
Eisen J., Animals in the constitutional state, 2018, Oxford University Press and New York University School of Law
Evans E., Constitutional Inclusion of Animal Rights in Germany and Switzerland: How Did Animal Protection Become an Issue of National Importance? , animalsandsociety.org, https://www.animalsandsociety.org/wp-content/uploads/2016/04/evans.pdf
Summary of the sessions by Professor Olivier Le Bot in the Master Animal Law and Society, derechoanimal.info, https://derechoanimal.info/sites/default/files/legacyfiles/images/pdf/SummarySessionsOlivierLeBot.pdf
Νομολογία:
Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας υπ’ αριθμ. 5235/1996
Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας υπ’ αριθμ. 2731/1997
Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας υπ’ αριθμ. 1511/2003
Απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας υπ’ αριθμ. 875/2019
Herrmann v Germany App no 9300/07 (ECtHR, 26 June 2012)
Νομοθεσία:
Ν.1335/1983, https://www.e-nomothesia.gr/kat-periballon/nomos-1335-1983-phek-32a-14-3-1983.html
Ν. 1650/1986, https://www.e-nomothesia.gr/kat-periballon/n-1650-1986.html
Ν.2017/1992, https://www.minagric.gr/images/stories/docs/politis/Zoa_Syntrofias/nomos2017_1992.pdf
Ν. 2204/1994, https://www.e-nomothesia.gr/kat-periballon/nomos-2204-1994-phek-59-a-15-4-1994.html
Πρακτικά:
Βουλή των Ελλήνων, Πρακτικά Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, ΙΖ’ Περίοδος, Σύνοδος Δ’, Συνεδρίαση ΙΖ’, 28.1.2019
Βουλή των Ελλήνων, Πρακτικά Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, ΙΖ’ Περίοδος, Σύνοδος Δ’, Συνεδρίαση ΙΣΤ’, 18.1.2019
Βουλή των Ελλήνων, Πρακτικά Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, ΙΑ’ Περίοδος, Σύνοδος Γ’, Συνεδρίαση ΙΣΤ’ , 17.1.2007
Βουλή των Ελλήνων, Πρακτικά Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, ΙΑ’ Περίοδος, Σύνοδος Γ’, Συνεδρίαση ΙΗ’, 31.1.2007
Διαδικτυακοί Ιστότοποι:
Σιούτη Γλ., Τα ζώα στο δίκαιο, Διάλεξη στο πλαίσιο της ‘Πρώτης Συνάντησης για την Ευρωπαϊκή Προοπτική της Φιλοζωικής Κουλτούρας στην Ελλάδα του Σήμερα’, Ecosolon, Αθήνα, 31.10.2011, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 10.1.2024, διαθέσιμο σε https://youtu.be/qOR4FyADz7w?si=zgtM_w4FTqdUgBM-
Απειλούμενα είδη, wwf.gr, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 23.11.2023, διαθέσιμο σε https://www.wwf.gr/ti_kanoume/fysh/apeiloumena_eidh/
Η άγρια ζωή στην Ελλάδα και τα ζώα που απειλούνται με εξαφάνιση - Δείτε το infographic, 1.6.2023, cnn.gr, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 23.11.2023, διαθέσιμο σε https://www.cnn.gr/ellada/story/364512/i-agria-zoi-stin-ellada-kai-ta-zoa-pou-apeiloyntai-me-eksafanisi-deite-to-infographic
Νόμος και Φύση, ΣτΕ 1751/2021, https://nomosphysis.org.gr/21656/ste-1751-2021-paraleipsi-toy-kanonistikoy-nomotheti-kata-ti-rythmisi-tis-thriskeytikis-sfagis-zoon-na-provei-se-stathmisi-metaksy-tis-ypoxreosis-toy-na-prostateysei-ta-zoa-kai-tis-ypoxreosis-toy-na/
Choplin L., Chimpanzee Recognized As Legal Person, 5.12.2016, nonhumanrights.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 5.12.2023, https://www.nonhumanrights.org/blog/cecilia-chimpanzee-legal-person/
Clayton L.A, Brief Summary of Brazil's Legal Structure for Animal Issues, 2011, animallaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 28.11.2023 https://www.animallaw.info/intro/brazil
Joseph R. DesJardins, Biocentrism ethics, britannica.com, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 14.11.2023, https://www.britannica.com/topic/biocentrism
Kaldas S., Descartes versus Cudworth On The Moral Worth of Animals, 2015, philosophynow.org, https://philosophynow.org/issues/108/Descartes_versus_Cudworth_On_The_Moral_Worth_of_Animals
Kavuri Τ., The Constitutional Scheme of Animal Rights in India, 2020, animallaw.info, https://www.animallaw.info/article/constitutional-scheme-animal-rights-india
Kihlander Κ., What Each Major Religion Says About Animal Rights, 15.11.2019, sentiendmedia.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 2.12.2023, https://sentientmedia.org/what-each-major-religion-says-about-animal-rights/
López Romero J.V., Animal Welfare Laws: How is Latin America Doing in Animal Rights?, latinamericapost.com, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 3.12.2023, https://latinamericanpost.com/43799-animal-welfare-laws-how-is-latin-america-doing-in-animal-right
Nizam, Q.N.H. & Tahman S.A., Animal welfare in Asia: specific flaws and strengths, future trends and objectives, Animal Welfare: From Science to Law, 2019, fondation-droit-animal.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 1.12.2023, https://www.fondation-droit-animal.org/proceedings-aw/animal-welfare-in-asia/
Qekwana D.N., McCrindle C.M.E., Cenci-Goga B. & Grace D., Animal welfare in Africa: strength of cultural traditions, challenges and perspectives, Animal Welfare: From Science to Law, 2019, foundation-droit-animal.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 3.12.2023, https://www.fondation-droit-animal.org/proceedings-aw/animal-welfare-in-africa/
Traboulsi K., Animals and the Arab conscience: Do animals have rights?, 7.7.2015, newarab.com, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 2.12.2023, https://www.newarab.com/opinion/animals-and-arab-conscience-do-animals-have-rights
Vega A., Argentina, 2022, animallaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 4.12.2023, https://www.animallaw.info/intro/argentina
Vega A., Animal Law in Latin America, 2023, animallaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 3.12.2023, https://www.animallaw.info/policy/animal-law-latin-america
Acción de hábeas corpus presentada por la Asociación de Funcionarios y Abogados por los Derechos de los Animales (AFADA), animallaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 5.12.2023, https://www.animallaw.info/case/afada-habeas-corpus-cecilia
Cruel Treatment of Cattle Act 1822 /Martin’s act, https://en.wikipedia.org/wiki/Cruel_Treatment_of_Cattle_Act_1822
Farra do Boi - "Festival of the Ox", sharkonline.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 26.11.2023, https://sharkonline.org/index.php/animal-cruelty/bullfighting/81-animal-cruelty/bullfighting/bull-torture-festivals/811-farra-do-boi-festival-of-the-ox
Ley 1774 de 2016, animalllaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 3.12.2023, https://www.animallaw.info/statute/colombia-ley-1774-2016
Sentencia 481/2021, animallaw.info, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 4.12.2023, https://www.animallaw.info/case/sentencia-4812021-causa-tita
Universal declaration of animal rights 1978, https://constitutii.files.wordpress.com/2016/06/file-id-607.pdf
What You Should Know About Habeas Corpus, 20.4.2007, aclu.org, Ημερομηνία τελευταίας προσπέλασης 5.12.2023, https://www.aclu.org/documents/what-you-should-know-about-habeas-corpus
Έρευνες:
Federative Republic of Brazil, Animal Protection Index, 2014 ranking: C, worldanimalprotection.org, διαθέσιμο σε: https://api.worldanimalprotection.org/sites/default/files/api_brazil_report.pdf
Συντάγματα άλλων χωρών:
The constitution of India, Government of India Ministry of Law and Justice (Legislative Department), 9.11.2015, διαθέσιμο σε : https://www.globalanimallaw.org/downloads/database/national/india/India-Constitution-of-India-1949.pdf
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ :
ΔτΑ Δικαιώματα του ανθρώπου
ΠερΔικ Περιβάλλον και Δίκαιο
ΤοΣ Το Σύνταγμα
ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ:
Βλ. Βλέπε
ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση
ΕΚ Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
Ν νόμος
ο.π όπου παραπάνω
Παρ. Παράγραφος
ΣΕΕ Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση
ΣΛΕΕ Συνθήκη για την λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας
Στοιχ. στοιχείο
Συντ. Σύνταγμα
ΣΥ.ΡΙΖ.Α Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς
ECtHR European Court of Human Rights